Ετιέν Μπαλιμπάρ: Ουκρανία, Μέρος Δεύτερο - Εθνικά κράτη, εθνικισμός, γεωπολιτική, κοσμοπολιτική

© Etienne Balibar: In the War - Nationalism, Imperialism, Cosmopolitics, Commons, 29.06.2022

Μέρος Πρώτο: Ο χαρακτήρας του πολέμου, τί διακυβεύεται στον πόλεμο

  

Έθνη, εθνικά κράτη, εθνικισμοί

Μπορεί να ειπωθεί ότι οι λέξεις «έθνος» («nation») και «εθνικό κράτος» βρίσκονται τώρα πάλι στο κέντρο της πολιτικής συζήτησης και επαναφέρουν το φάσμα της βίας που προκαλεί γενοκτονίες, της μη ανοχής και του αποκλεισμού των «άλλων»· ταυτόχρονα μας αναγκάζουν να ξανασκεφτούμε το εμφανές γεγονός, ότι η σημασία της πολιτικής μορφής «έθνος» και της μορφής «εθνικό κράτος» («nation-form») ως τελικών σημείων αναφοράς για τον προσδιορισμό των δρώντων παραγόντων της ιστορίας, δεν έχει μειωθεί. Η ουκρανική πλευρά σαφώς εμψυχώνεται από το πνεύμα της «εθνικής» («national») ενότητας και αυτονομίας· το πνεύμα αυτό μπορεί να αποκληθεί «εθνικισμός» - δεν υπάρχει άλλος όρος. Ωστόσο, δεν μπορούμε να τον εξισώσουμε, έτσι απλά, με τον ρωσικό «εθνικιστικό» λόγο. Οι λόγοι της μη ισοδυναμίας δεν είναι μόνον η ανισορροπία των δυνάμεων και οι αντισυμμετρικές θέσεις σε σχέση με το διεθνές δίκαιο, το οποίο θεωρεί ιερή και απαραβίαστη την «κυριαρχία» των κρατών στο βαθμό που αυτά είναι διεθνώς αναγνωρισμένα, πράγμα όμως που εξαρτάται από πολλούς μεταβλητούς παράγοντες. Διότι τίθεται επίσης το ζήτημα, σε τί επιμένουν και εστιάζουν πολιτικά οι δύο εμπόλεμοι. Η ρωσική προπαγάνδα, εκμεταλλευόμενη αφενός το πραγματικό γεγονός ότι μερικές εξτρεμιστικές ομάδες έπαιξαν ενεργό ρόλο στην ουκρανική πολιτική μετά την ανεξαρτησία της χώρας, και αφετέρου το φαντασιακό του «Μεγάλου Πολέμου» εναντίον των Εθνικοσοσιαλιστών μετά το 1941, παρουσιάζει την ουκρανική πολιτική τάξη πραγμάτων ως μια αναγέννηση του «Ναζισμού».

Όμως, στην πραγματικότητα, αυτό που επιδεικνύει ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά είναι το σημερινό καθεστώς της Ρωσίας· αυτά αρχίζουν από τη βίαιη καταστολή των πολιτικών αντιπάλων και φθάνουν μέχρι την ανάπτυξη ενός αυτοκρατορικού λόγου επικεντρωμένου στην ιστορική αποστολή και στην υπέρτερη αξία του «ρωσικού λαού», τον οποίο παρουσιάζουν ως «ανώτερο λαό», ως «λαό κυρίων».

Ετιέν Μπαλιμπάρ: Εμπλεγμένοι σε πόλεμο - Εθνικισμός, ιμπεριαλισμός και κοσμοπολιτική

© Etienne Balibar: In the War - Nationalism, Imperialism, Cosmopolitics, Commons, 29.06.2022

Μέρος Πρώτο: Ο χαρακτήρας του πολέμου, τί διακυβεύεται στον πόλεμο

Για τα περισσότερα ερωτήματα που θα προσπαθήσω να εξετάσω, ομολογώ ότι δεν έχω έτοιμη απάντηση. Ακόμη χειρότερα: Για πολλά από αυτά, φοβάμαι ότι δεν υπάρχουν έτοιμες απαντήσεις. Ωστόσο, αυτό δεν μπορεί να μας εμποδίσει από το να ψάξουμε για τις απαντήσεις, ούτε, πριν ψάξουμε για απαντήσεις, από το να βρούμε τη σωστή διατύπωση των ίδιων των ερωτημάτων βοηθούμενοι από όλα όσα μπορούμε να μάθουμε και να συζητήσουμε κριτικά. Ο πόλεμος στην Ουκρανία θέτει ερωτήματα που αφορούν και ενδιαφέρουν όλο τον πλανήτη· μας επηρεάζει και θα επηρεάζει όλο και πιο πολύ το παρόν μας, το κοινό μας μέλλον, τη θέση μας στον κόσμο. Η θέση μας απέναντι στον πόλεμο αυτόν δεν μοιάζει με θέση παρατηρητή ουδέτερου ή εξ αποστάσεως. Είμαστε συμμέτοχοι και η έκβαση του θα εξαρτηθεί, εκτός των άλλων, από το πως σκεφτόμαστε και πως πράττουμε. Είμαστε εμπλεγμένοι σε πόλεμο. Είναι αδύνατο να «λιποτακτήσουμε από αυτό τον πόλεμο», όπως έγραψε ο συνάδελφός μου Sandro Mezzadra σε ένα στιβαρό ειρηνιστικό μανιφέστο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει και να συμμετάσχουμε στον πόλεμο μ’ όλους τους τρόπους που προτείνονται τώρα. Μπορεί να έχουμε πολύ περιορισμένες δυνατότητες επιλογών, αλλά δεν πρέπει να το πάρουμε απόφαση ότι είναι μηδενικές. 

Αλλά τι είδους πόλεμος είναι τούτος; Ούτε και γι’ αυτό μπορούμε να μιλήσουμε με απόλυτη βεβαιότητα. Γιατί δεν γνωρίζουμε πλήρως ποιους άλλους χώρους αφορά ο πόλεμος εκτός από τους προφανείς, δηλαδή την περιοχή στην οποία εισέβαλαν ρωσικοί στρατοί τον Φεβρουάριο του 2022 και μερικές γειτονικές ζώνες. Καθώς ο πόλεμος εξελίσσεται και σιγά-σιγά αλλάζει χαρακτήρα, αιωρούνται κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν την ένταση του πολέμου και τις πιθανές διαχύσεις του έξω και πέρα από την Ουκρανία, και ίσως ακόμη στον κόσμο όλο. Από αυτό εξαρτώνται και οι εικασίες που μπορούμε να κάνουμε για τις μορφές που μπορεί να πάρει η πολιτική (ως επίσημη πολιτική και ως συλλογική πρακτική) όσο διαρκεί ο πόλεμος και μετά τον πόλεμο (άν πρόκειται να υπάρξει ένα «μετά»). Η διάσημη φράση του Κλαούζεβιτς που επαναλαμβάνεται μέχρι αηδίας, λέει ότι «πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Όμως ένα ακόμη πιο κρίσιμο ερώτημα είναι το εξής: Τι είδους πολιτική μπορεί να συνεχίζεται όσο διαρκεί ο πόλεμος, και πως ο πόλεμος θα μεταμορφώσει τις προϋποθέσεις και το ίδιο το περιεχόμενο της πολιτικής στην εποχή που θα ακολουθήσει;

Ας συζητήσουμε αυτά τα θέματα επικεντρώνοντας σε τρία κύρια σημεία: Πρώτον, «τι εμπλέκεται σε πόλεμο;» ή, αλλιώς, πως προσδιορίζουμε τούτο τον πόλεμο, ποιος είναι ο χαρακτήρας του, ποιους ορισμούς μπορούμε να προτείνουμε γι’ αυτόν; Δεύτερον, πως αυτός ο πόλεμος επαναπροσδιορίζει τη λειτουργία του εθνικισμού και την εξέλιξη της ίδιας της «μορφής εθνικό κράτος»; Τρίτον, πως διαμορφώνει πολιτικούς χώρους σε ένα πλανητικής κλίμακας σύστημα συγκρούσεων και δράσεων;

Γέφυρα στον ποταμό Τέτεριβ, στο Ιβάνκιβ, όπου σταμάτησε η προέλαση των ρωσικών τανκς κοντά στο Κίεβο

Foto: © Eyepress via Reuter, από Insider

«Κοινή η τύχη και το μέλλον αόρατον». Η επίθεση στην Ουκρανία και το τέλος μιας εποχής

Tην επιθετική φιλοπόλεμη απολυταρχία την χρηματοδοτεί ο ενεργειοβόρος τρόπος ζωής και σύστημα παραγωγής ημών, των κοινωνιών στις αναπτυγμένες χώρες

Η επίθεση των στρατευμάτων του καθεστώτος Πούτιν στην Ουκρανία σηματοδοτεί μια τομή ιστορικών διαστάσεων για τον ευρωπαϊκό χώρο και για την παγκόσμια πολιτική συνολικά. 

1.  Επιστροφή στην «Εποχή των Αυτοκρατοριών» (Έρικ Χόμπσμπάουμ);

Σχήματα μεγάλα από το status quo που δημιούργησε αργά και βασανιστικά η ιστορία του 20ού Αιώνα στην ευρωπαϊκή ήπειρο, σχήματα που είχαν μείνει ακλόνητα μέχρι χθες αντέχοντας και σε τεράστιες αναστατώσεις, έσβησαν με την κίνηση αυτή. Τώρα χάνονται τα τελευταία αμυδρά ίχνη της Σοβιετικής Ένωσης, όπως αυτή δημιουργήθηκε το 1917. Τώρα χάνονται ίχνη στο έδαφος, στις κοινωνίες και στις καρδιές των ανθρώπων, ίχνη που άντεξαν, όπως άντεξαν, στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, στον σταλινισμό, στην μακρά ψυχροπολεμική εποχή και επιβίωσαν ακόμη και μετά από τη διάλυσή της ΣΕ μετά το 1989. Μαζί τους χάνονται και μεγάλες πανευρωπαϊκές γεωπολιτικές σταθερές και ισορροπίες.

Ο Βλαντίμιρ Πούτιν, εκτός των άλλων ακύρωσε ανεπίστρεπτα ακόμη και τα εδαφικά ίχνη της ιδρυτικής διεθνικής συμφωνίας που συγκρότησε την πρώην Σοβιετική Ένωση ως Ένωση Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (1919). Η συμφωνία εκείνη, εκτός των άλλων, ήταν αυτή που καθόριζε τα σύνορα των ξεχωριστών Δημοκρατιών-μελών της Ένωσης μεταξύ τους. Στο διάγγελμα κήρυξης πολέμου ο Πούτιν το ανέφερε καθαρά. Είπε, ότι ακόμη και εκείνο το status quo που δημιούργησε ο κατά την Ρόζα Λούξεμπουργκ «ασιατικού τύπου κομμουνισμός» του Λένιν και των Μπολσεβίκων, το οποίο όμως επιβεβαιώθηκε με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης μετά το 1989, ήταν ένα «λάθος». Ήταν άδικο για το έθνος της Ρωσίας, κατά τη γνώμη του. Παρόμοιο επιχείρημα είχε χρησιμοποιήσει ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς: Είχε επικαλεστεί την «ιστορική αδικία» εναντίον της Σερβίας, που δήθεν διέπραξε ο Τίτο, ως δικαιολογητικό για να εξαπολύσει τους πολλαπλούς αιματηρούς πολέμους στη Γιουγκοσλαβία στη δεκαετία του 1990. 

Το γεγονός ότι στήριξαν το δικό τους αναθεωρητικό εγχείρημα της αλλαγής συνόρων, στις «αδικίες» του Λένιν και του Τίτο εναντίον της Ρωσίας ή της Σερβίας, σε «σφάλματα» πρωτεργατών του υπαρκτού κομμουνισμού στην Ευρώπη που δήθεν αμαύρωσαν το μεγαλείο δύο εθνών, ρίχνει ένα ακόμη μαύρο και σκληρό φως στις εκλεκτικές συνάφειες που καλλιεργούν τέτοιοι ηγέτες με τις ακροδεξιές πολιτικές δυνάμεις σε όλη την Ευρώπη, φυσικά και στην Ελλάδα. Το  θλιβερά παράδοξο είναι ότι στην Ελλάδα, δεν θέλουν να δουν αυτό το μαύρο φως εκείνοι που θα 'πρεπε να το διακρίνουν πρώτοι.

Σλάβοϊ Ζίζεκ: Τα όρια της φιλελεύθερης δημοκρατίας

© The Philosopical Salon - Slavoj Žižek: The Limits of Liberal Democracy , 26.10.2020

 

Στο σκηνικό της παγκόσμιας πανδημίας και των προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ μετά 4 χρόνια Τραμπ, ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ πραγματεύεται μια κρίσιμη πολιτική πτυχή της εποχής μας: Την αδυναμία του «φιλελεύθερου Κέντρου» να στηρίξει επαρκώς τη φιλελεύθερη δημοκρατία όπως εμφανίζονταν μέχρι τώρα, δηλαδή ως αντιπροσωπευτική δημοκρατία με ελευθερίες, με δικαιώματα και με λειτουργική αποτελεσματικότητα. 

Η πολυπραγμοσύνη του Ζίζεκ και το γεγονός ότι κοινωνιολογεί και πολιτικολογεί ως φιλόσοφος, αλλά αδυνατεί (ή αποφεύγει) να φιλοσοφεί ως κοινωνιολόγος και ως πολιτικός επιστήμων, άλλοτε τον έχει οδηγήσει σε εύστοχες εκλάμψεις (π.χ. για την προστασία της κληρονομιάς του Διαφωτισμού στην Ευρώπη), άλλοτε σε σκοτεινές γωνίες της πολιτικής σκέψης. Και στο άρθρο τούτο εκδηλώνεται ένα συνηθισμένο λογικό σφάλμα, το σφάλμα της σύγχυσης μεταξύ εννοιών που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες (category mistake): Ο Ζίζεκ διολισθαίνει προς την αντιμετώπιση του καπιταλισμού όχι ως τρόπου παραγωγής αλλά ως συστήματος διακυβέρνησης. Όμως αυτός o τρόπος παραγωγής μπορεί να ευδοκιμεί υπό εντελώς διαφορετικά πολιτεύματα - μάλιστα την πιο πρόσφατη θριαμβευτική επιτυχία του καπιταλισμού τη βλέπουμε στη χώρα της οποίας το σημερινό πολίτευμα οικοδομήθηκε από πολιτικό με το όνομα Μάο Τσε Τουγκ. Μια από τις αιτίες αυτής της ανάμειξης μη ομοειδών πραγμάτων είναι και η στήριξη σε απαλλαγμένες από κανονιστικές αρχές εικασίες περί εξουσίας, π.χ. όπως υπάρχουν στο έργο του Μισέλ Φουκώ.

Κυρίως όμως, ο Ζίζεκ εκδηλώνει πάλι την μεθοδολογική κλίση του προς διπολικές ερμηνείες του πολιτικού αγώνα. Αυτές είναι πιο συγγενικές με δόγματα του Καρλ Σμιτ, «στοχαστή επικίνδυνου» κατά τον Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ παρά με τις ακραιφνώς πολυπολικές (που αντιστοιχούν, έμμεσα, στην πολυταξική δομή της κοινωνίας) και αξιολογικές πολιτικές επισημάνσεις του Μαρξ στο μόνο, αλλά κλασικό, έργο πολιτικής επιστήμης που έγραψε, την «18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη». Και στέκονται πολύ μακριά από το έργο της ηγεμονίας που ανέπτυξε ο Γκράμσι. Όταν  γράφει, π.χ., ότι στο πολιτικό επίπεδο «βασική ανταγωνιστική σχέση είναι μεταξύ του κατεστημένου και της Αριστεράς» ή όταν αναλύει γεγονότα της πολιτικής στη Γαλλία ή στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Ζίζεκ παραβλέπει (όπως και ο Αλαίν Μπαντιού) ότι πίσω από τη «συναινετική αντιπροσώπευση του καπιταλισμού» δρα η όλο και πιο πολυστρωματική δομή των σημερινών κοινωνιών, ιδίως τα ποικίλα μεσαία στρώματα με τις εσωτερικές τους αντιπαλότητες συμφερόντων ή νοοτροπιών, πράγμα που επικαθορίζει τα μέτωπα σύγκρουσης και τις γραμμές συναίνεσης. Κοινωνιολόγοι όπως ο Κλάους Όφφε και ο Νηλ Ντέιβιντσον έχουν γράψει πολλά γι' αυτό.  

Επίσης όσοι, όπως ο Ζίζεκ, υιοθετούν διπολικές και αντι-πολυπολικές πολιτικές ή κοινωνικές τοπολογίες του τύπου «κατεστημένο - Αριστερά», «λαός - ελίτ», «συστημικοί - αντισυστημικοί», «εμείς - αυτοί» κτλ, σιωπηρά αποδέχονται την αρμοδιότητα της λαϊκίστικης εναλλακτικής Δεξιάς να καθορίζει ή να συγκαθορίζει εκείνη τις έννοιες και τα πολιτικά ερμηνευτικά σχήματα και έτσι προσθέτουν στην ισχύ της να το κάνει. Αυτό, ανεξάρτητα από τις αντίθετες προθέσεις δεξιών και αριστερών διπολιστών, δεν μένει χωρίς συνέπειες: Έχουμε σύγχυση στην κοινωνία και ψευδοσωτήρες στην πολιτική. Όποιος αποκτά ισχύ για να καθορίζει τις έννοιες και τις λέξεις, αποκτά και πολιτική ισχύ με τη στενή σημασία.

Ωστόσο, παρά την περιπλάνησή του σ' αυτό το προβληματικό μονοπάτι, ο Ζίζεκ φθάνει εν τέλει, κατά παράδοξο τρόπο, σε έναν βατό δρόμο διαφυγής από αυτό που αποκαλεί ορθά «κατεστραμμένο τοπίο» της εποχής μας. Παραπέμποντας στη Χάννα Άρεντ και στη νεαρή Αμερικανίδα Congresswoman Αλεξάντρια Οκάζιο-Κορτέζ, μιλά για ένα κρίσιμο καθήκον της Αριστεράς, το οποίο είναι και μια από τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να σωθεί ό,τι αξίζει να σωθεί και να υπερβεί ο κόσμος τα σημερινά αδιέξοδα: «Καθήκον της Αριστεράς είναι τώρα να σώσει την “αστική” δημοκρατία μας». Κατονομάζει και την άλλη όψη αυτού του νομίσματος: «Ο μόνος τρόπος για να προχωρήσουμε πέρα από τη φιλελεύθερη δημοκρατία είναι να είμαστε πιο πιστοί σ' αυτήν από τους ίδιους τους φιλελεύθερους δημοκράτες». Βέβαια, άν τον σπρώξει ο μεταμοντέρνος δεύτερος εαυτός του («anything goes»), ίσως αύριο ο Ζίζεκ γράψει πράγματα ασύμβατα μ' αυτά που διαβάζουμε στο άρθρο τούτο. «Δεν ξέρεις ποτέ τι θα ακούσεις αύριο από τον Σλοβένο φιλόσοφο» (βλ. και νεότερη συνέντευξή του στην εφημερίδα Τα Νέα). Πάντως, τώρα λέει και αυτός κάτι ουσιώδες, που το διέκριναν έγκαιρα διανοητές μη μαρξιστές, μη φιλελεύθεροι και μη φιλόσοφοι (αλλά όχι αντιφιλελεύθεροι ή αντιμαρξιστές), όπως ο Σοσιαλδημοκράτης συνταγματολόγος Έρνστ Βόλφγκανγκ Μπεκενφέρντε: Ο πολιτικο-φιλοσοφικός φιλελευθερισμός (πόσο μάλλον ο οικονομικός!) δεν έχουν από μόνοι τους επαρκείς ικανότητες για να συντηρούν στη ζωή τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Ιδίως αδυνατούν να τη διαχειριστούν με αξιοπιστία σε καιρούς δύσκολους όπως οι τωρινοί. Τώρα μετρούν ως δημοκρατικές αξίες μόνον η αλληλεγγύη και η κοινωνική συνοχή, το λειτουργικό κράτος πρόνοιας, οι αρετές του πολίτη και όχι τα βίτσια του ιδιώτη. Και χωρίς αυτά μπορεί να ανοίγει μόνον ο δρόμος για τη δυστοπία των αντικοινωνικών κυρίαρχων α λα Καρλ Σμιτ και όχι για κοινωνικές επαναστάσεις.

Κατά τρόπο ακόμη πιο παράδοξο, σαν ηχώ μερικών από τα επιχειρήματα του Ζίζεκ, ακούμε και τη φωνή μιας προσωπικότητας από την αντίπερα όχθη, εξίσου αμφιλεγόμενης όπως του Ζίζεκ: Του Ελβετού διοργανωτή του World Economic Forum στο Νταβός Κλάους Σβαμπ «Ο νεοφιλελευθερισμός εξεμέτρησε το ζην», λέει ο Σβαμπ. Ζούμε σε παράδοξη, επικίνδυνη, αλλά ενδιαφέρουσα εποχή, με μη προβλέψιμο αύριο. Το μεγάλο ματς παίζεται ήδη.

Γ. Ρ. 

 

Αυτές τις εβδομάδες πριν από τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, διάφορες μορφές λαϊκίστικης αντίστασης δημιουργούν λίγο-λίγο μια ενιαία εικόνα: «Στο τελικό στάδιο αμέσως πριν τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ, ένοπλες ομάδες ιδιωτικών πολιτοφυλακών σφυρηλατούν συμμαχίες με κήρυκες των θεωριών συνωμοσίας και με εχθρούς των εμβολιασμών που ισχυρίζονται ότι η πανδημία του κοροναϊού είναι μια φάρσα. Αυτό εντείνει τις ανησυχίες ότι καθώς βαδίζουμε προς την ημέρα των εκλογών, μπορεί να ανακύψουν σοβαρά προβλήματα. Κορυφαίοι υποστηρικτές της προπαγάνδας  που στρέφεται ενάντια στους ομοσπονδιακούς κυβερνητικούς θεσμούς και ενάντια στον επιστημονικό λόγο, συναντήθηκαν το προηγούμενο Σαββατοκύριακο και μαζί τους ήταν ο ιδρυτής μιας από τις μεγαλύτερες ομάδες των ιδιωτικών πολιτοφυλακών» [γράφει στον Guardian ο Ed Pilkington].

Σλάβοϊ Ζίζεκ

Γιάννης Βούλγαρης: Αρχίζοντας από τον Κόσμο - Μνήμη Ιμμάνουελ Βαλλερστάιν (1930 - 31 Αυγούστου 2019)

Σχεδόν έναν χρόνο πριν πέθανε ο Αμερικανός ιστορικός και κοινωνιολόγος Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν, σπουδαίος μελετητές της παγκόσμιας ιστορίας, άξιος συνεχιστής του Φερνάν Μπρωντέλ, του Λυσιέν Φεβρ, του Μαρκ Μπλοκ και των άλλων ιστορικών της λεγόμενης Σχολής των Annales.

Το άρθρο του Γιάννη Βούλγαρη γράφτηκε αμέσως μετά τον θάνατο του Βαλλερστάιν. Η αναδημοσίευσή του τώρα, αξίζει για δύο λόγους: Αφενός επειδή αναδεικνύει πόσο ουσιαστικό περιεχόμενο υπάρχει στο έργο του Βαλλερστάιν. Αφετέρου, επειδή καθίσταται όλο και πιο φανερή η επικαιρότητα και ο ρεαλισμός των συμπερασμάτων του Αμερικανού ιστορικού. Πολλά - και πρώτα απ' όλα το διαφαινόμενο τέλος της ηγεμονίας των ΗΠΑ, η άνοδος της Κίνας και οι φυγόκεντρες δυνάμεις εντός της πολιτικής Δύσης (The West) που σχηματίστηκε μετά το 1950 - δείχνουν ότι έχουμε εισέλθει βαθιά σε εποχή μεγάλης αστάθειας του διεθνούς συστήματος, με εντελώς αβέβαιη έκβαση. Τώρα που η κρίση της πανδημίας και τα οικονομικά της επακόλουθα επιστεγάζουν μια σειρά άλλων κρίσεων - ενώ ο βηματισμός της κλιματικής κρίσης ακούγεται όλο και πιο βαρύς πίσω μας και μας κυνηγά - σβήνει κάθε ψευδαίσθηση ότι στον θαυμαστό μοντέρνο, πλούσιο, ελεύθερο κόσμο μας όλα είναι υπό έλεγχο. Παραμύθι ήταν ότι το ταξίδι της ιστορίας μπήκε σε ήρεμες θάλασσες.
Για τέτοιες εποχές, παλαιοί σοφοί, αλλά και ο Βαλλερστάιν (που ήταν ένας από τους πιο «Ευρωπαίους» - δηλαδή οικουμενικούς - Αμερικανούς σοφούς), μας επισήμαιναν ότι «κοινή είναι η τύχη» των κοινών ανθρώπων, άρα είναι ανόητο να καταφρονούμε τους πιο δυστυχείς από εμάς· και προειδοποιούσαν ότι «το μέλλον είναι αόρατον». Τέτοιοι καιροί αδιαφάνειας και αβεβαιότητας είναι οι εποχές των αποφάσεων. Πρέπει να αποφασίσεις επειγόντως προς τα πού να πάς και τί πρέπει να αφήσεις πίσω σου.

Οι δυσκολίες και οι έντονες ζυμώσεις εντός της ΕΕ δείχνουν ότι στην ήπειρό μας το μήνυμα λαμβάνεται, έστω και αμυδρά, με χρονοκαθυστέρηση· ωστόσο ερμηνεύεται με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με αποκλίνουσες οπτικές γωνίες πολιτικών και άλλων δυνάμεων. Η Ευρωπαϊκή Δημοκρατία είναι πάντα «under construction», έργο εν εξελίξει, με μακρύ χρονοδιάγραμμα. Αλλά το μήνυμα δεν φτάνει καθόλου στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Εδώ οι γεωπολιτικές φιλοδοξίες και ανταγωνισμοί παραμένουν δέσμιες τρόπων σκέψης του 20ού Αιώνα, αλλά και μιας πολιτικής για τις πηγές ενέργειας που της απομένει ζωή 20 χρόνων το πολύ. Εδώ σέρνουν το χορό «γεμάτοι από την ένταση του πάθους οι χειρότεροι», οι αδίστακτοι και οπισθοδρομικοί, ενώ οι άλλοι σέρνονται πίσω τους «χωρίς πεποίθηση». Το μήνυμα δεν φτάνει ούτε στο ελληνικό κομματικό σύστημα· εδώ η διπολική διαταραχή Μεσοπολεμικού τύπου έχει γίνει αιώνια. Οι ελληνικές οικονομικές ελίτ, όπως και οι πολιτικές, στα δεξιά, στο κέντρο και αριστερά, στα λόγια συμμερίζονται την ευρωπαϊκή κοινή μοίρα. Όμως στην πράξη μένουν αμέτοχες, αμετακίνητες στις πατροπαράδοτες παρεΐστικες-φατριαστικές, άπληστες νοοτροπίες. Πίσω από ιδεολογικά προσχήματα θριαμβεύει ωμός κυνισμός. «Ό,τι φάμε κι ό,τι πιούμε...». «Μετά από εμάς, άς έλθει ο κατακλυσμός». Η δημιουργική πολιτική παραμένει στα αζήτητα. Στην Ελλάδα - δεξιά και αριστερά - το «νεκρό βάρος της ιστορίας» έγινε βάρος ασήκωτο, αυτοκαταστροφικό. Συσκοτίζει.

Γ. Ρ.

©Τα Νέα - Γιάννης Βούλγαρης: Αρχίζοντας από τον Κόσμο, 14.9.2019

 

Έχουμε καταλάβει πια ότι ο Αύγουστος έχει ειδήσεις, μερικές μάλιστα φορές στενάχωρες. Στο έβγα λοιπόν του μήνα, στις 31 Αυγούστου, «έφυγε» ένας σημαντικός διανοούμενος ο Ιμμάνουελ Βάλερσταϊν (1930-2019). Πλήρης ημερών, άφησε πίσω του ένα πλούσιο έργο, προκλητικό, επίμαχο, αμφισβητούμενο, γόνιμο. Έργο που θέτει επίκαιρα ερωτήματα για τη σημερινή ιστορική περίοδο των ραγδαίων παγκόσμιων γεωπολιτικών και οικονομικών μεταβολών. 

© Lazarides: Ludo, The Chaos Theory

Η Αμερική σε κρίση - δολοφονίες Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ και Ρόμπερτ Κέννεντυ. Η Άνοιξη της Πράγας και η «άλλη άνοιξη του '68»

Το 1968 δεν ήταν μόνον χρονιά του Μάη του Παρισιού. Η άνοιξη εκείνη ήταν εποχή μεγάλων κρίσεων σε όλο τον πλανήτη, στιγμή συμπυκνωμένων ιστορικών γεγονότων. Η στρατιωτική εμπλοκή των ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ έπαιρνε μεγάλη έκταση και η «άλλη Αμερική», του κινήματος ειρήνης, του φοιτητικού κινήματος και των λιποτακτών, προσπαθούσε να την σταματήσει. Ο αγώνας για τα ίσα δικαιώματα μαύρων και λευκών ήταν τότε στο αποκορύφωμά του, είχε όμως ήδη πίσω του μεγάλη ιστορία. Όταν ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ είχε εκφωνήσει τον διάσημο λόγο του «I Have A Dream», στην πορεία προς την Ουάσιγκτων (28 Αυγούστου 1963), το FBI τον είχε περιγράψει ως «τον πιό επικίνδυνο και επιδραστικό Νέγρο ηγέτη σε όλη τη χώρα». 
Στην Τσεχοσλοβακία, με την αλλαγή κυβέρνησης, το αντισταλινικό κίνημα εκδημοκρατισμού βρέθηκε στην εξουσία. Ο νέος ηγέτης Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ τον Φεβρουάριο του 1968 κατάργησε τη λογοκρισία, στις 5 Απριλίου παρουσίασε το πρόγραμμα δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων, τον Ιούνιο δημοσιεύθηκε το «Μανιφέστο των 2000 λέξεων» του συγγραφέα Λούντβικ Βάτσουλικ.
  
Οι δυνάμεις της αντίδρασης αντέδρασαν με βία. Χτύπησαν και στις ΗΠΑ και στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Στις 4 Απριλίου 1968 δολοφονήθηκε ο Μάρτιν Λoύθερ Κίνγκ στη Μέμφις του Τενεσσή.
Δυό βδομάδες πρίν, στις 18 Μαρτίου 1968, ο υποψήφιος για την προεδρία των ΗΠΑ Ρόμπερτ Κέννεντυ είχε εκφωνήσει τον περίφημο λόγο του στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Κάνσας.
Στις 6 Ιουνίου 1968 ο Ρόμπερτ Κέννεντυ δολοφονήθηκε στο Λος Άντζελες της Καλιφόρνια.

                

Η αναστατωμένη Άνοιξη του 1968 συνεχίσθηκε το καλοκαίρι με την κατάπνιξη του εκδημοκρατισμού στην Τσεχοσλοβακία.

Τη νύχτα προς την 21η Αυγούστου 1968, στρατεύματα χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας (της τότε Σοβιετικής Ένωσης, της Πολωνίας, της Ουγγαρίας και της Βουλγαρίας) εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία. Η εισβολή είχε το κωδικό όνομα «Επιχείρηση Δούναβης». Στις λίγες μάχες έχασαν τη ζωή τους 98 Τσέχοι και Σλοβάκοι στρατιώτες και από την άλλη πλυρά των εμπολέμων 50 στρατιώτες του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Ο Ντούμπτσεκ ζήτησε απο τους άμαχους πολίτες να μην προβάλλλουν αντίσταση. Η «τάξη» αποκαταστάθηκε. Οι χώρες της Δύσης περιορίστηκαν σε λεκτικές καταδίκες της εισβολής, από φόβο μην επεκταθεί η κρίση σε πυρηνικό πόλεμο. Γιουγκοσλαβία και Ρουμανία τάχθηκαν στο πλευρό του Ντούμπτσεκ. Τα Κομμουνιστικά κόμματα Ιταλίας και Γαλλίας καταδίκασαν την επέμβαση. Ήταν το «σημείο μη επιστροφής» στο δρόμο της χειραφέτησής τους από το καθεστώς της Μόσχας.

Ήταν μια στιγμή γενικού αναβρασμού και κρίσης στο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου, περίοδος αμφισβήτησης από τους λαούς του χωρισμού του κόσμου σε δύο στρατόπεδα. Τα αιτήματα για ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη ακούγονταν από κάθε γωνιά του πλανήτη. Όμως στην Ελλάδα είχαμε ήδη κλείσει ένα χρόνο δικτατορικού καθεστώτος και το τέλος του δεν φαινόταν στον ορίζοντα.
 

Ο λόγος του Ρόμπερτ Κέννεντυ στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Κάνσας είναι μια σημαντική, σπάνια κατάθεση πολιτικής ειλικρίνειας, ανεπανάληπτη κληρονομιά εκείνης της εποχής. Ο Ρ. Κέννεντυ μιλά για την κοινωνία, την οικονομία, το περιβάλλον και για την χαμένη τιμή της χώρας του, εξαιτίας της εμπλοκής της στον πόλεμο του Βιτενάμ. Αυτά που είπε το 1968, παραμένουν σήμερα, τόσα χρόνια μετά, ολοφάνερες διαπιστώσεις διαχρονικής ισχύος. Και ανεκπλήρωτες, οι πιο πολλές.

«Όλα πρέπει ν' αλλάξουν για να παραμείνουν ίδια», έλεγε ο Τανκρέντι (Αλαιν Ντελόν) στο θείο του, ντον Φαμπρίτσιο, πρίγκιπα της Σαλίνα (Μπαρτ Λάνκαστερ), στην ταινία Γατόπαρδος του Λουκίνο Βισκόντι).
Όλα άλλαξαν για να μείνουν ίδια.

Υπάρχουν άραγε εξέχοντες σημερινοί πολιτικοί, οπουδήποτε στον κόσμο, που θα μπορούσαν να μιλήσουν με αυτά τα λόγια, όπως ο Ρόμπερτ Κέννεντυ;

Γ. Ρ.

© SHIRA BEZALE / Der Spiegel

Ρόμπερτ Κέννεντυ - Λόγος στο Πανεπιστήμιο του Κάνσας
 
Robert F. Kennedy Speeches - Remarks at the University of Kansas, March 18, 1968 (μετάφραση στα ελληνικά από τον Άγγελο Ελεφάντη, 2007)

  

«...Το Ακαθάριστο Εθνικό Προιόν μας ανέρχεται τώρα σε περισσσότερα από 800 δις δολλάρια το χρόνο. Όμως, εάν επρόκειτο να κρίνουμε τις ΗΠΑ με κριτήριο αυτό το ΑΕΠ, άς θυμόμαστε ότι στο ΑΕΠ περιλαμβάνουν και την ρύπανση της ατμόσφαιρας, την διαφήμιση του καπνίσματος, αλλά και τα ασθενοφόρα για να μαζεύουμε τραυματισμένους στα σφαγεία των αυτοκινητόδρομων.

Το ΑΕΠ περιλαμβάνει τα ειδικά συστήματα ασφαλείας για τις πόρτες μας, αλλά και τις φυλακές για ανθρώπους που τις παραβιάζουν. Περιλαμβάνει την καταστροφή των δασών κωνοφόρων και τον χαμό των θαυμάτων της φύσης μας από τη χαοτική επέκταση των πόλεων. Περιλαμβάνει τις βόμβες ναπάλμ και τις πυρηνικές κεφαλές, και τα θωρακισμένα οχήματα για την αστυνομία που καταστέλλει τις ταραχές στις πόλεις μας. Περιλαμβάνει τα τουφέκια και τα μαχαίρια, περιλαμβάνει και τα τηλεοπτικά προγράμματα μας που δοξολογούν την βία για να πουλιούνται βίαια παιχνίδια στα παιδιά μας.

Ωστόσο, το ΑΕΠ δεν δίνει δεκάρα για την υγεία των παιδιών μας, για την ποιότητα της εκπαίδευσης τους ή για την χαρά του παιχνιδιού τους. Δεν μετρούν στο ΑΕΠ η ομορφιά της ποίησής μας, η δύναμη και αντοχή των γάμων μας, η ευφυία των δημόσιων συζητήσεών μας, η ακεραιότητα των δημόσιων λειτουργών μας. Δεν μετρά ούτε το πνεύμα μας, ούτε το θάρρος μας, ούτε η σοφία μας, ούτε οι γνώσεις μας, ούτε η συμπόνοια μας, ούτε η αφοσίωσή μας στη χώρα μας.

Συνοψίζοντας: Το ΑΕΠ μετρά τα πάντα, εκτός απ' αυτά που κάνουν τη ζωή ν' αξίζει. Και μας λέει τα πάντα για την Αμερική, εκτός από ένα: Γιατί να είμαστε υπερήφανοι που είμαστε Αμερικανοί.

Εάν αυτό είναι αλήθεια εδώ, σε τούτη τη χώρα, τότε είναι αλήθεια και οπουδήποτε αλλού στον κόσμο.

Από την αρχή, η πιό μεγάλη περηφάνεια μας ήταν η υπόσχεση του Τζέφφερσον, ότι εμείς, εδώ σ' αυτή τη χώρα, θα είμαστε η πιό μεγάλη ελπίδα της ανθρωπότητας. Και τώρα, κυττώντας τον πόλεμο στο Βιετνάμ, αναρωτιόμαστε άν εξακολουθούμε να διατηρούμε τον αρμόζοντα σεβασμό για τη γνώμη της ανθρωπότητας, και άν η γνώμη αυτή διατήρησε τον αρμόζοντα σεβασμό για εμάς, ή άν, όπως κάποτε η αρχαία Αθήνα, θα στερηθούμε κάθε συμπάθεια και υποστήριξη, και τελικά την ίδια την ασφάλειά μας, καθώς κυνηγάμε με τρόπο χονδροειδή και ανελέητο, τους δικούς μας ιδιαίτερους στόχους και τους αποκλειστικά δικούς μας σκοπούς...» 

ΥΓ - Ιούνιος 2020: Τότε, το 1968, ακούστηκαν αυτά από εξέχοντα Αμερικανό πολιτικό, o οποίος δυόμισυ μήνες μετά δολοφονήθηκε. Πενηνταδύο χρόνια μετά ο τωρινός Πρόεδρος των ΗΠΑ απαντά: «America First». Και πράττει αναλόγως. Όλα άλλαξαν εκεί, για να μείνουν ίδια, αμετακίνητα, τα βασικά. Αυτή ακριβώς η πολιτική και ηθική αποτελμάτωση είναι ο ορισμός της ιστορικής παρακμής μιας κοινωνίας και ενός έθνους.
 
Η επιλογή αυτού του αποσπάσματος από τον λόγο του Ρ. Κέννεντυ και η μετάφραση στα ελληνικά (με ελάχιστες μεταβολές) είναι του Άγγελου Ελεφάντη. Είχε παρουσιαστεί στο τεύχος 160 του Πολίτη (Νοέμβριος 2007) στο άρθρο του Ελεφάντη «Πέρα από τη μεγέθυνση». Μάλιστα, το περιεχόμενό του ήταν, κατά κάποιο τρόπο, η αφορμή για να γράψει το άρθρο εκείνο, το οποίο ήταν ένα από τα τελευταία του. Έξι μήνες πριν πεθάνει. Τούτη η αναδημοσίευση, με αφορμή τα γεγονότα στις ΗΠΑ και τη επέτειο της δολοφονίας του Ρόμπερτ Κέννεντυ (6 Ιουνίου 1968), έρχεται επίσης να μας θυμίσει πάλι τον Άγγελο Ελεφάντη, 12 χρόνια μετά τον θάνατό του (29 Μαΐου 2008), ως ένας ακόμη μικρός φόρος τιμής για τον άνθρωπο, τις ιδέες του, τα γραπτά και τα έργα του.
   
 
Robert F. Kennedy Speeches: Remarks at the University of Kansas (ολόκληρη η ομιλία απομαγνητοφωνημένη - στο ίδρυμα John F. Kennedy Presidential Library and Museum)

 

Άγγελου Ελεφάντη: «Πέρα από τη μεγέθυνση» (στον ψηφιοποιημένο Πολίτη - Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας /ΑΣΚΙ)

Λόγος για την ερχόμενη, την πραγματικά μεγάλη κρίση: Ο Πολίτης Άγγελος Ελεφάντης (1936 - 29 Μαΐου 2008)

 

Alex Kotch: Στη χώρα των βαρόνων ληστών άλλοτε, των αναρχο-καπιταλιστών τώρα - Πώς ο πιο βαθύς καρκίνος διαδίδεται σε πανεπιστήμια, κοινοβούλια, κυβερνητικούς θεσμούς 
  

Γ. Φίσερ: «Ποτέ στην ιστορία τόσο σοβαροί κλονισμοί δεν άφησαν χωρίς συνέπειες το πολιτικό σύστημα»

© Die Tageszeitung (taz) -Joschka Fischer über Corona-Krise: „Die Frage ist: Was kommt danach?“, 5.4.2020

H συνέντευξη δόθηκε στον Peter Unfried για την Κυριακάτικη Tageszeitung
  

Κυριακάτικη taz: Κύριε Fischer, ζούμε σε μια φάση στην οποία γίνονται ορατές αποτυχίες της πολιτικής σε πολλούς τομείς, αποτυχίες που παραβλέπαμε εδώ και πολλά χρόνια. Μέσα στα πλαίσια της πανδημίας, ποιό είναι αυτό που ξεχωρίζει ιδιαίτερα έντονα;

Joschka Fischer: Νομίζω ότι η μέγιστη παράβλεψη και απερισκεψία ήταν η εξής: Γνωρίζαμε ότι τέτοια πράγματα είναι πιθανό να συμβούν. Στη διάρκεια του βίου των σημερινών γενεών δεν υπήρξε άλλη φορά τέτοια πανδημία: Η επιδημία του ιού Έμπολα ήταν τρομερή, αλλά η επίδρασή της περιορίστηκε μόνον στην Αφρική, ο ιός SΑRS  ήταν ήπιος σε σύγκριση με τούτο που βιώνουμε τώρα - όμως νέες εστίες ιών πάντοτε υπήρχαν. Και νομίζω ότι όλοι μας σαφέστατα υποτιμούσαμε δραματικά τί σημαίνει αυτό για μάς, για τους ανθρώπους, για την κοινωνία, για την οικονομία, την τοπική και την παγκόσμια. Και τι σημαίνει για τη δημοκρατία.

Ρόμπερτ Σίλλερ (Νόμπελ Οικονομίας 2013): Ο πρόεδρος Τραμπ και οι φούσκες των μετοχών και των ακινήτων

© Der Spiegel - US-Nobelpreisträger Shiller in Davos "Der nächste Crash könnte massiv sein", 22.01.2020

 

Μια συνέντευξη του Robert Shiller (Βραβείο Νόμπελ για την Οικονομία του έτους 2013) στους δημοσιογράφους David Böcking und Michael Sauga (Der Spiegel). Η συζήτηση έγινε αυτό τον Ιανουάριο στο Klosters, ένα ήσυχο ελβετικό χωριό των Άλπεων, γειτονικό με το θορυβώδες Νταβός αλλά μακρυά από τις εκεί μονομαχίες για την οικονομία και την οικολογία. Ο οικονομολόγος Σίλλερ βρέθηκε εκεί για να παρακολουθήσει τις συζητήσεις που έγιναν στο Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός. Λίγες ημέρες πρίν, ο πρόεδρος Τραμπ είχε υπερηφανευθεί στο Νταβός ότι επί των ημερών της προεδρίας του, οι ΗΠΑ έγιναν πιο ισχυρές οικονομικά από κάθε άλλη περίοδο της ιστορίας τους. Ωστόσο, ο Σίλλερ γνωστός για τις πρωτοποριακές έρευνες του στις διακυμάνσεις τιμών των ακινήτων και στην λεγόμενη ψυχολογία των αγορών, θεωρεί πιθανή μια νέα απότομη και μεγάλη πτώση στην αμερικανική οικονομία, κυρίως στον τομέα της αγοράς ακινήτων και στις τιμές των μετοχών. Και δεν διστάζει να εισέλθει σε μονοπάτια της σκέψης που αποφεύγουν οι πιο συμβατικοί οικονομολόγοι.

     

SPIEGEL: Καθηγητά Shiller, ο Αμερικανός πρόεδρος Donald Trump δήλωσε στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός ότι αυτός δημιούργησε τη μεγαλύτερη οικονομική άνοδο στην ιστορία των ΗΠΑ. Είναι αλήθεια;
Σίλερ: Όχι. Η ανάπτυξη της αμερικανικής οικονομίας δεν είναι υψηλότερη από της εποχής Ομπάμα. Εάν παρατηρήσουμε υπό οικονομική οπτική γωνία, υπάρχουν εκπληκτικές ομοιότητες μεταξύ της θητείας των δύο προέδρων. Όμως ο Τραμπ ασφαλώς ξέρει πώς μπορεί να δημιουργεί οικονομική ευφορία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες βιώνουν την πιο μακροχρόνια περίοδο έντονης οικονομικής ανόδου στην ιστορία τους. Το ερώτημα είναι πόσο καιρό θα διαρκέσει αυτό. 

 
SPIEGEL: Εσείς μπορείτε να δώσετε απάντηση σ' αυτό το ερώτημα; 

Σίλερ: Οι αγορές ακινήτων και οι χρηματιστηριακές αγορές παρουσιάζουν σήμερα άνοδο πολύ πιο ραγδαία από την άνοδο της πραγματικής οικονομίας. Η τωρινή άνοδος των τιμών των κατοικιών είναι η τρίτη υψηλότερη στην αμερικανική ιστορία μετά  το 1890, ενώ μόνον δύο φορές έχει συμβεί μεγαλύτερη άνοδος στις τιμές των μετοχών από αυτή που παρατηρούμε σήμερα: Η μιά ήταν στη διάρκεια της έκρηξης της λεγόμενης Νέας Οικονομίας, γύρω στο έτος 2000, και η άλλη πρίν τη «Μαύρη Παρασκευή» του 1929. Η σημερινή ραγδαία άνοδος αυτών των περιουσικών στοιχείων στις ΗΠΑ οφείλεται κυρίως στην καλή οικονομική ψυχολογία των καταναλωτών και των επενδυτών· και είναι αναμφισβήτητο ότι  τούτη η καλή οικονομική ψυχολογία οφείλεται, εν μέρει τουλάχιστον, στον Τραμπ.

Ντόναλντ Τραμπ, γύρω στο 1990