შინაარსზე გადასვლა

აზერბაიჯანი

ბმულების რედაქტირება
Checked
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ვიკიპედიის რედაქტორების გადაწყვეტილებით, სტატიას „აზერბაიჯანი“ მინიჭებული აქვს რჩეული სტატიის სტატუსი. აზერბაიჯანი ვიკიპედიის საუკეთესო სტატიების სიაშია.
აზერბაიჯანის რესპუბლიკა
Azərbaycan Respublikası
აზერბაიჯანი
აზერბაიჯანის
დროშა გერბი
დევიზი: Odlar Yurdu
ცეცხლის ქვეყანა
ჰიმნი: აზერბაიჯანის სახელმწიფო ჰიმნი
აზერბაიჯანის მარში
აზერბაიჯანის მდებარეობა მსოფლიოში
დედაქალაქი
და უდიდესი ქალაქი		 ბაქო
40°22′ ჩ. გ. 49°53′ ა. გ. / 40.367° ჩ. გ. 49.883° ა. გ. / 40.367; 49.883
ოფიციალური ენა აზერბაიჯანული
ეთნიკური უმცირესობების
ენები		 რუსული, სომხური (მხოლოდ მთიან ყარაბაღში), ხუნძური, ქართული, ხინალუღური, ქურთული, ლეზგიური, რუთულური, თალიშური, უდიური, თათური და წახური.
რელიგია სეკულარული
ეთნოქორონიმი აზერბაიჯანელი
მთავრობა საპრეზიდენტო რესპუბლიკა
 -  პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი
 -  ვიცე-პრეზიდენტი მეჰრიბან ალიევა
 -  პრემიერ-მინისტრი ალი ასადოვი
საკანონმდებლო ორგანო მილი მეჯლისი
დაარსება
 -  აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა 28 მაისი 1918 
 -  აზერბაიჯანის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა 28 აპრილი 1920 
 -  დამოუკიდებლობა სსრკ-სგან 30 აგვისტო 1991 (განაცხადა)
18 ოქტომბერი 1991 (დამოუკიდებლობა)
25 დეკემბერი 1991 (დასრულდა) 
 -  კონსტიტუციის მიღება 12 ნოემბერი 1995 
ფართობი
 -  სულ 86 600 კმ2 (114-ე)
 -  წყალი (%) 1.6
მოსახლეობა
 -  2019 შეფასება 10,000,000[1] (89-ე)
 -  სიმჭიდროვე 112,6 კაცი/კმ2 (103-ე)
მშპ (მუპ) 2016 შეფასება
 -  სულ $167.905[2] მილიარდი
 -  ერთ სულ მოსახლეზე $17,688[2]
მშპ (ნომინალი) 2016 შეფასება
 -  სულ $35.686[2] მილიარდი
 -  ერთ სულ მოსახლეზე $3,759[2]
ჯინი (2008)33.7[3]
საშუალო
აგი (2013)0.751[4]
მაღალი · 76-ე
ვალუტა აზერბაიჯანული მანათი (₼) (AZN)
სასაათო სარტყელი AZT (UTC+04:00)
მოძრაობა მარჯვენა
სატელეფონო კოდი +994
ISO 3166 კოდი AZ
ინტერნეტ-დომენი .az

აზერბაიჯანი (აზერ. Azərbaycan), ოფიციალურად აზერბაიჯანის რესპუბლიკა (აზერ. Azərbaycan Respublikası) — სახელმწიფო სამხრეთ კავკასიის აღმოსავლეთ ნაწილში, რომელიც მდებარეობს სამხრეთ-დასავლეთი აზიისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთი ევროპის გზაჯვარედინზე.[5] აღმოსავლეთით ესაზღვრება კასპიის ზღვა, ჩრდილოეთით რუსეთი, ჩრდილო-დასავლეთით საქართველო, დასავლეთით სომხეთი და სამხრეთით ირანი. ნახიჩევანი, რომელიც აზერბაიჯანის ექსკლავია, ჩრდილოეთით და აღმოსავლეთით ესაზღვრება სომხეთს, სამხრეთით და დასავლეთით ირანს, ასევე აქვს ჩრდილო-დასავლეთში 8 კმ საზღვარი თურქეთთან.

1918 წელს აზერბაიჯანის დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ გამოაცხადა თავისი დამოუკიდებლობა. 1920 წელს ქვეყანა შევიდა სსრკ-ს შემადგენლობაში, როგორც აზერბაიჯანის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა.[6] თანამედროვე აზერბაიჯანის რესპუბლიკამ თავისი დამოუკიდებლობა გამოაცხადა 1991 წლის 30 აგვისტოს,[7] სსრკ-ის ოფიციალურ დაშლამდე, რომელიც 1991 წლის დეკემბერში მოხდა. 1991 წლის სექტემბერში, სადავო მთიანი ყარაბაღის რეგიონის სომეხთა უმრავლესობა გამოეყო აზერბაიჯანს, შემდგომში სეპარატისტული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის შექმნის მიზნით.[8] 1994 წელს, ყარაბაღის ომის დასრულების შემდეგ, რეგიონი და მის გარეთ მყოფი შვიდი მიმდებარე რაიონი, დე-ფაქტო დამოუკიდებელი გახდა. ეს რაიონები, საერთაშორისო დონეზე აღიარებულია, როგორც აზერბაიჯანის ნაწილი, რომელიც ეუთოს მიერ შექმნილ სტატუსამდე მიიღეს.[9][10][11][12] შემდგომი 2020 წლის ომის შედეგად, აზერბაიჯანმა დაიბრუნა მთიანი ყარაბაღის გარშემო მდებარე 7 რაიონი და თვით რეგიონის გარკვეული ნაწილი.[13]

აზერბაიჯანი უნიტარული და ნახევრადსაპრეზიდენტო რესპუბლიკაა. ქვეყანა ევროპის საბჭოს, ეუთო-სა და ნატო-ს „პარტნიორობა მშვიდობისთვის“ პროგრამის წევრია. აზერბაიჯანი ექვსი დამოუკიდებელი თურქულენოვანი ქვეყნიდან ერთ-ერთია, ასევე თურქული საბჭოსა და თურქსოის აქტიური წევრია. აზერბაიჯანს, 158 ქვეყანასთან აქვს დიპლომატიური ურთიერთობა და 38 საერთაშორისო ორგანიზაციის წევრია.[14] სუამის, დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის (დსთ)[15] და ქიმიური იარაღის აკრძალვის ორგანიზაციის ერთ-ერთი დამფუძნებელი წევრია. 1992 წლიდან გაეროს წევრი და 2006 წლის 9 მაისიდან, გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ ახლადშექმნილი „ადამიანის უფლებათა საბჭოს“ წევრი. მისი წევრობის ვადა, 2006 წლის 19 ივნისიდან დაიწყო.[16] აზერბაიჯანი, აგრეთვე მიუმხრობლობის მოძრაობის წევრი სახელმწიფოა, ფლობს დამკვირვებლის სტატუსს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციაში და არის საერთაშორისო ტელეკომუნიკაციების კავშირის კორესპონდენტი.[14][17]

აზერბაიჯანის კონსტიტუციით არ არის განსაზღვრული ქვეყნის ოფიციალური რელიგია და ყველა ძირითადი პოლიტიკური ძალა, ქვეყანა სეკულარული წყობისაა. თუმცა, მოსახლეობის უმრავლესობა შიიტი მუსლიმია.[18] მაგრამ, აზერბაიჯანელების უმრავლესობა აქტიურად არ ასრულებს ნებისმიერი რელიგიის მოთხოვნას და ქვეყანა მუსლიმურ სამყაროში ერთ-ერთ ყველაზე არარელიგიურ ქვეყანად მიიჩნევა, ხოლო „Pew Research Center“-ისა და „Gallup“-ის გამოკითხვის მიხედვით, მოსახლეობის 53% ამბობს, რომ რელიგია ნაკლებად მნიშვნელოვანია მათ ცხოვრებაში.[19][20][21][22] აზერბაიჯანში ადამიანური განვითარების მაღალი დონეა, რომელიც აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების უმრავლესობას უტოლდება.[23] ქვეყანას ეკონომიკური განვითარებისა[24] და განათლების მაღალი დონე ახასიათებს,[25] ისევე როგორც უმუშევრობის დაბალი მაჩვენებელი.[26] დავოსის მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის თანახმად, აზერბაიჯანის ეკონომიკა 2016 წელს, 138 ქვეყანას შორის 37-ე ადგილზე გავიდა.[27] 2015 წლის გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის მიხედვით, რეგიონში ამ თვალსაზრისით აზერბაიჯანს ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი აქვს.[28]

„ასანის“ მომსახურება, რომელიც დაინერგა პრეზიდენტის ბრძანებით,[29] ქვეყნის მასშტაბით ცნობილია, როგორც საჯარო სამსახურში ქრთამისგან და კორუფციისგან თავისუფალი მომსახურების სააგენტო.[30] ASAN სერვისმა 2015 წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის საჯარო სამსახურის ჯილდო მოიპოვა,[31] რომელიც მსოფლიოში საჯარო მომსახურების სფეროში ყველაზე პრესტიჟული ჯილდოა.[32]

აზერბაიჯანში მაღალ დონეზეა განვითარებული კორუფცია, განსაკუთრებით საჯარო სამსახურში.[33][34] მმართველ პარტიას, ახალ აზერბაიჯანს, ბრალად ედება ავტორიტარიზმი და ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტები.[35][36]

ეტიმოლოგია

აზერბაიჯანი და ძირითადი ქალაქები.

თანამედროვე ეტიმოლოგიის მიხედვით, აზერბაიჯანის სახელწოდება მომდინარეობს აქემენიანთა იმპერიის სპარსელი[37][38][39] სატრაპის — ატროპატესაგან[40][41], რომელიც, ალექსანდრე მაკედონელის დროს, მიდიის სატრაპად იყო დანიშნული.[42][43] სხვების აზრით, ორიგინალური სახელწოდება თავისი ფესვებით, ზოროასტრიზმისგან გამომდინარეობს. ავესტაში, ფრაშარდინ იაშტი („ჰიმნი ანგელოზებისთვის“), ნახსენებია „âterepâtahe ashaonô fravashîm ýazamaide“, რომელიც სიტყვასიტყვით ავესტიდან ითარგმნება, როგორც „ჩვენ ვცემთ თაყვანს ფრავაში წმინდა ატროპატენას“.[44] სახელწოდება „ატროპატი“, ბერძნული ტრანსლიტერაციაა ძველი ირანულიდან, შესაძლოა, მიდიურ ენაზე, ნიშნავდეს „დაცულ (წმინდა) ცეცხლს“ ან „წმინდა ცეცხლის მიწას“.[45] ბერძნული სახელწოდება აღნიშნულია დიოდორე სიცილიელის და სტრაბონი ნაშრომებში. ათასწლეულების განმავლობაში, სახელი ვითარდებოდა „Āturpātākān“ (შუა ირანი) შემდეგ „Ādharbādhagān“, „Ādharbāyagān“, „Āzarbāydjān“ (ახალი სპარსული) და დღეს „აზერბაიჯანი“.

1918 წელს, მუსავათის მთავრობამ, ახლადშექმნილი აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკისთვის, მიიღო სახელწოდება „აზერბაიჯანი“, რომელიც გამოაცხადეს 1918 წლის 27 მაისს,[46] პოლიტიკური მიზეზების გამო.[47][48] მიუხედავად იმისა, რომ სახელწოდება „აზერბაიჯანი“ ყოველთვის გამოიყენებოდა თანამედროვე ჩრდილო-დასავლეთ ირანის რეგიონისთვის.[49][50][51] ამდენად, 1918 წლამდე, სანამ მუსავათის მთავრობამ არ გადაწყვიტა, ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოსთვის „აზერბაიჯანის“ სახელწოდების დარქმევა, ამ სახელწოდებით აღნიშნავდნენ მხოლოდ ირანის პროვინცია აზერბაიჯანს.[50][51][52][53]

ისტორია

მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის ისტორია.

ძველ მატიანეთა გადმოცემა

ვიკიციტატა
„ხოლო იქმნა მეფობასავე შინა საურმაგისსა სირიასა ზედა მეფედ ანტიოხოზ დიდი. ამან ანტიოხოზ დაიპყრა რა ბაბილოვანი ადროპატანია (რომელსაცა სპარსნი ძველისამებრ წოდებისა უწოდებდეს აზარბაეჟანსა, ხოლო აწინდელისაებრ წოდებისა უწოდენ ადრიბეჟანსა); მაშინ ანტიოხოს მოვიდა საზღვართაცა ზედა საქართველოჲსასა; მაშინ მთავრობდა კერძოთა ზედა ალვანიისათა, რომელ არს მჴარე კახეთისა, ვიდრე დარუბანდამდე არტაბაზან დადგენილი ერისთავად ფარნავაზის მიერ კერძოთა ამათ. ესე მივიდა ანტიოხოზის თანა დიდისა, ვინაჲდგან იყო იგი ფრიად მოხუცებულ წლითა; არამედ ანტიოხოზმან შეიწყნარა იგი პატივითა და მოსწერა წიგნი მშვიდობისა საურმაგ მეფესა, და მოითხოვა მხედრობა რაოდენიმე, რომელთაცა აღუთქვა მიცემა სასყიდლისა. ამას ზედა თანახმა ექმნა მეფეცა საურმაგ. და წარუვლინნა რაოდენნიმე მხედრობანი, და წარვიდა ანტიოხოს ბრძოლად რომაელთა; არამედ იძლივა მათგან[54].“

ანტიკური ხანა

იხილეთ აგრეთვე: ატროპატენა და კავკასიის ალბანეთი
პეტროგლიფები გობუსტანის სახელმწიფო ნაკრძალის ტერიტორიაზე, დათარიღებული ძვ. წ. X ათასწლეულით, რომელიც იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაშია.

აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, ადამიანის დასახლების ადრეული ნიშნები თარიღდება გვიანდელი ქვის ხანით და დაკავშირებულია აზიხის მღვიმის გურუჩაის კულტურასთან.[55] ზედა პალეოლითის და გვიანდელი ბრინჯაოს ხანის კულტურა დამოწმებულია თაღილარის, დამჯილის, ზარის, იატაგ-იერის გამოქვაბულებში, ასევე ლეილათეფეს და სარაითეფეს ნეკროპოლისებში.

ადრეული დასახლებები შეიცავს, ძვ. წ. IX საუკუნის სკვითებსაც.[45] სკვითების შემდეგ, მდინარე არაქსის სამხრეთით მდებარე რეგიონში, ირანის მიდიელები დომინირებდნენ.[43] მიდიელებმა შექმნეს დიდი იმპერია ძვ.წ. 900-700 წლებში, რომელიც ძვ.წ. 550 წელს აქემენიანთა იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. აქემენიანთა მიერ ამ ტერიტორიის დაპყრობის შემდეგ, აქ ზოროასტრიზმი გავრცელდა.[56] მოგვიანებით ტერიტორია გახდა ჯერ ალექსანდრე მაკედონელის იმპერიის, ხოლო შემდეგ მისი მემკვიდრის, სელევკიდების იმპერიის ნაწილი. ამ პერიოდში ზოროასტრიზმი გავრცელდა კავკასიასა და ატროპატენაში. კავკასიის ალბანელები, რომლებიც არიან ჩრდილო-აღმოსავლეთ აზერბაიჯანის თავდაპირველი მოსახლეობა, ძვ.წ. IV საუკუნიდან დაწყებული მართავდნენ ამ ტერიტორიას, სადაც ჩამოაყალიბეს დამოუკიდებელი სამეფო.

ძვ.წ. IV და III საუკუნეებში, აქემენიანთა იმპერიის დამხობის შემდეგ, თანამედროვე აზერბაიჯანის სამხრეთ-დასავლეთი ნაწილი იყო სომხეთის სამეფოს ნაწილი, რომელიც მართული იყო ერვანდუნების დინასტიის მიერ. ძვ.წ. 189 და ჩვ. წ. 428 წლებს შორის, თანამედროვე აზერბაიჯანის დასავლეთი ნაწილი, მათ შორის ანკლავი ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა, შედიოდა სომხეთის სამეფოს შემადგენლობაში, რომელსაც მართავდა არტაშესიანთა და არშაკუნიანების დინასტია,[57][58] ხოლო ეს უკანასკნელი დინასტია თავადვე იყო ამავე სახელწოდების დინასტიის ნაწილი, რომელიც პართიის იმპერიის დინასტიას წარმოადგენდა.

ირანისა და ბიზანტიის მიერ სომხეთის სამეფოს გაყოფის შემდეგ, 387 წელს, დღევანდელი ყარაბაღი და უტიქის პროვინცია, რომლებიც ეთნიკურად შერეული მოსახლეობით გამოირჩეოდნენ, გადაეცა კავკასიის ალბანეთს.[59][60]

ფეოდალური ხანა

ყიზყალასი და შირვანშაჰების სასახლე ბაქოს ძველ ქალაქში, იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლია, რომელიც XI-XII საუკუნეებში აშენდა.
ქალწულის კოშკი
შირვანშაჰების სასახლე

252 წელს, სასანიდების იმპერიამ კავკასიის ალბანეთი ვასალურ სახელმწიფოდ გადააქციეს, ხოლო მეფე ურნაირმა IV საუკუნეში ოფიციალურ რელიგიად ქრისტიანობა მიიღო. მიუხედავად სასანიდების მმართველობისა, ალბანეთი IX საუკუნემდე რეგიონში აშკარა ერთეულად დარჩა, ხოლო სასანიდებს სრულად დაქვემდებარებულმა ალბანეთმა შეინარჩუნა თავისი მონარქია. მიუხედავად იმისა, რომ სასანიდების იმპერატორის ერთ-ერთ წამყვან ვასალად ითვლებოდა, ალბანეთის მეფეს მხოლოდ წარმოსახვითი ძალაუფლება ჰქონდა, ხოლო სასანიდ მარზპანს (სამხედრო გუბერნატორი) ჰქონდა სამოქალაქო, რელიგიური და სამხედრო ძალაუფლება.

VII საუკუნის პირველ ნახევარში, კავკასიის ალბანეთი, როგორც სასანიდების ვასალი, მოექცა მაჰმადიანების მმართველობის ქვეშ, როდესაც სპარსეთი არაბებმა დაიპყრეს. ომაიანთა სახალიფომ, კავკასიიდან სასანიდებისა და ბიზანტიელების გაძევების შემდეგ და 667 წელს ქრისტიანი ხელმძღვანელის, ჯავანშირის წინააღმდეგობის ჩახშობის შემდეგ, კავკასიის ალბანეთი ვასალურ სახელმწიფოდ გადააქცია. ძალაუფლების ვაკუუმი, რომელიც აბასიანთა სახალიფოს დაშლის შემდეგ წარმოიშვა, მალევე შეივსო მრავალი ადგილობრივი დინასტიის, როგორიცაა სალარიდების, საჯიდების, შედადიანების, რავადიდებისა და ბაიუდების ხარჯზე. XI საუკუნის დასაწყისში, ტერიტორია თანდათანობით შევიდა ოღუზ თურქების გავლენის ქვეშ, რომლებიც ცენტრალური აზიიდან შემოვიდნენ. პირველი თურქული დინასტია, რომელიც წარმოიშვა იყო სელჩუკთა სახელმწიფო, რომელიც 1067 წელს შემოიერთა ტერიტორია, რომელიც დღეს აზერბაიჯანად არის ცნობილი.

თანამედროვე აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მცხოვრები პრე-თურქული მოსახლეობა საუბრობდა რამდენიმე ინდოევროპულ და კავკასიურ ენაზე, მათ შორის სომხურად[61][62][63][64][65] და ირანულად და ძველ აზერბაიჯანულად, რომელიც შეიცვალა თურქული ენით, რაც დღევანდელი აზერბაიჯანული ენის წინამორბედია.[66] ზოგიერთმა ლინგვისტმა ასევე განაცხადა, რომ თათური დიალექტი, რომელიც გავრცელებულია ირანის აზერბაიჯანში და აზერბაიჯანის რესპუბლიკაში, რომელზეც თათები ლაპარაკობენ, ძველი აზერბაიჯანულის შთამომავალია.[67][68] ადგილობრივად ტერიტორიას განაგებდა სელჩუკების მიერ დანიშნული ილდეღიზიდები, რომლებიც ტექნიკურად სელჩუკების სულთნის ვასალი იყო, მაგრამ ზოგჯერ დე-ფაქტოდ თვითმმართველები. სელჩუკების მმართველობის ქვეშ, ადგილობრივი პოეტები, როგორიცაა ნიზამი განჯევი და ხაკანი, ხელი შეუწყვეს სპარსული ლიტერატურის აყვავებას დღევანდელი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე.

მომდევნო მმართველი სახელმწიფო გახლდა ჯალაირიდის სასულთნო, რომელიც მალევე დაეცა თემურლენგის დაპყრობის შედეგად.

შირვანშაჰების ადგილობრივი დინასტია გახდა თემურლენგის იმპერიის ვასალური სახელმწიფო და დაეხმარა მას თოხთამიშის ოქროს ურდოს წინააღმდეგ ომში. თემურლენგის გარდაცვალების შემდეგ, ჩამოყალიბდა ორი დამოუკიდებელი და კონკურენტი სახელმწიფო: ყარა-ყოიუნლუ და აყ-ყოიუნლუ. შირვანშაჰებმა დაბრუნდნენ და დაამყარეს ავტონომიური მმართველობის მაღალი დონე, როგორც ადგილობრივი მმართველები და ვასალები 861 წლიდან 1539 წლამდე. 1501 წელს, ირანის სეფიანთა დინასტიის მიერ მათი დაპყრობისა და დევნის დროს, უკანასკნელმა დინასტიამ შიიტური ისლამი მიაღებინა თავის სუნიტ მოსახლეობას,[69][70][71] რადგან ამ დროს ირანი სუნიტურ ოსმალეთის იმპერიის წინააღმდეგ იბრძოდა.[72] ამის და კიდევ რიგი მოვლენების კომბინაციით, სეფიანებმა საფუძველი ჩაუყარეს იმ ფაქტს, რომ ირანი და აზერბაიჯანის რესპუბლიკა დღეს ერთადერთი ქვეყნებია, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობას შიიტი მუსლიმები წარმოადგენენ.[73] სეფიანების ძალისხმევის მიუხედავად, ოსმალებმა მოკლე დროით მოახერხეს საუკუნეების მანძილზე ორჯერ დაეკავებინათ აზერბაიჯანის დღევანდელი ტერიტორიები. ასევე, ბაქო და მისი შემოგარენი XVIII საუკუნის რუსულ-სპარსეთის ომის (1722-23) შედეგად, რუსებმა მოკლე დროით ჩაიგდეს ხელში. სეფიანთა ირანის მეზობელი მეტოქეების მიერ, ამ ხანმოკლე გამარჯვების მიუხედავად, აზერბაიჯანი დარჩა წყვეტილი ირანული მმართველობის ქვეშ, სეფიანთა გამოჩენის დასაწყისიდან XIX საუკუნემდე.

თანამედროვე ხანა

ჩრდილოეთ და სამხრეთ სახანოების ტერიტორიები (და სასულთნოები) XVIII და XIX საუკუნეებში.[74]

სეფიანთა მმართველობის შემდეგ, ეს ტერიტორია სპარსულ დინასტიას, აფშარებსა და ზენდებს ეკუთვნოდა და ხანმოკლედ ყაჯარებს, სანამ ეს უკანასკნელი საბოლოოდ იძულებული არ გახდა XIX საუკუნეში რუსეთის იმპერიისთვის გადაეცა ტერიტორია. თუმცა, ამ ტერიტორიაზე გაჩნდა ახალი სახანოები, განსაკუთრებით კი ზენდების დინასტიის კრახისა და ყაჯარების მმართველობის დასაწყისში, დამოუკიდებელი მმართველობებს სხვადასხვა ფორმებით.[75][76][77][78][79] სახანოების თვითმმართველობის მიუხედავად, ისინი ირანის შაჰის ვასალები იყვნენ.[80] სახანოები ახორციელებდნენ თავიანთ საქმეებს ცენტრალურ აზიასა და დასავლეთს შორის არსებული საერთაშორისო სავაჭრო მარშრუტების კონტროლის მეშვეობით.[81] XVIII საუკუნის ბოლოდან, იმპერიული რუსეთი გადავიდა უფრო აგრესიულ გეოპოლიტიკურ პოზიციაზე, მის ორ მეზობელსა და მეტოქესთან, კერძოდ ირანსა და ოსმალეთის იმპერიასთან მიმართებაში.[82] 1795 წლიდან, როდესაც ირანმა ხელახლა დაიბრუნა საქართველოზე კონტროლი, რუსეთმა აქტიურად ებრძოდა კავკასიის რეგიონის კონტროლისთვის, რომელიც უმეტესწილად ირანის ხელში იყო.[83] წარმატებული რუსული კამპანიები, კერძოდ რუსეთ-ირანის ომის (1804-1813) გულისტანის საზავო ხელშეკრულების ხელმოწერით დასრულდა, რომლის ფარგლებშიც კავკასიის ზოგიერთი სახანო შაჰის პრეტენზიებისგან რუსეთმა გაათავისუფლა იმ მოტივით, რომ მათ დე-ფაქტო დამოუკიდებლობა ექნებოდათ, სანამ რუსეთმა მათი ოკუპაცია არ მოახდინა.[84]

1804 წელს განჯის ალყა, რუსეთ-ირანის ომის (1804-1813) დროს, რუსეთის ჯარების მეთაური გენერალი პავლე ციციანოვი იყო.

1804-1813 წლებში, ყაჯარის ირანის მიერ ომის წაგების შემდეგ, ირანი გულისტანის ხელშეკრულების მიხედვით, იძულებული გახდა სახანოების უმეტესობის, ასევე საქართველოსა და დაღესტნის სუზერენიტეტი რუსეთის იმპერიისთვის გადაეცა.[85]

მდინარე არასის ჩრდილოეთით მდებარე ტერიტორია, რომლის ტერიტორიაზეც მდებარეობს თანამედროვე აზერბაიჯანის რესპუბლიკა, იყო ირანის ტერიტორია, სანამ იგი XIX საუკუნეში არ იყო რუსეთის მიერ ოკუპირებული.[86][87][88][89][90][91] თურქმენჩაის ხელშეკრულებით, რომელიც დაასრულა რუსეთ-სპარსეთის ომი (1826-1828), ყაჯართა ირანი იძულებული გახდა აღიარებინა რუსეთის სუვერენიტეტი ერევნის, ნახიჩევანი და ლენქორანის სახანოს ნაწილზე,[85] რომელიც მოიცავს თანამედროვე აზერბაიჯანის რესპუბლიკის მიწების ნაწილს, რომელიც ჯერ კიდევ ირანის ხელში იყო. კავკასიის ყველა ტერიტორიის ირანიდან რუსეთის შემადგენლობაში შეყვანის შემდეგ, რუსეთსა და ირანს შორის ახალი სასაზღვრო ზოლი მდინარე არაქსზე გავიდა, რომელიც საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, ირანსა და აზერბაიჯანს შორის საზღვრის ნაწილი გახდა.

XIX საუკუნეში ყაჯარის ირანი იძულებული გახდა კავკასიის ტერიტორიები რუსეთისთვის დაეთმო, რითაც თანამედროვე აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ტერიტორია შევიდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში, ხოლო ამ კამპანიის შედეგად, აზერბაიჯანელთა ეთნიკური ჯგუფი დღეს ორ ქვეყანას — ირანსა და აზერბაიჯანს შორის არის გადანაწილებული ისე, რომ ირანში ეთნიკური აზერბაიჯანელების რიცხვი გაცილებით მეტია, ვიდრე მეზობელ აზერბაიჯანში.[92]

პირველი მსოფლიო ომის დროს რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ, გამოცხადდა მოკლესიცოცხლის მქონე ამიერკავკასიის დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკა, რომელიც აერთიანებდა თანამედროვე აზერბაიჯანის, საქართველოსა და სომხეთის რესპუბლიკებს.

ამას მოჰყვა მარტის მოვლენები,[93][94][95] რომელიც 1918 წლის 30 მარტიდან და 2 აპრილს ქალაქ ბაქოსა და რუსეთის იმპერიის ბაქოს გუბერნიის მიმდებარე ტერიტორიებზე მოხდა.[96] 1918 წლის მაისში ადფრ-ის დაშლის შემდეგ, იმ დროის წამყვანი მუსავათის პარტიამ აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის დამოუკიდებლობა გამოაცხადა, რომელმაც მიიღო ახალი რესპუბლიკის სახელად „აზერბაიჯანის“. აღსანიშნავია, რომ სახელი, რომელიც ადრ-ს გამოცხადებამდე გამოიყენებოდა მხოლოდ თანამედროვე ირანის მიმდებარე ჩრდილო-დასავლეთის რეგიონის მიმართ.[49][50][51] ადრ პირველი თანამედროვე საპარლამენტო რესპუბლიკა გახდა მუსლიმურ სამყაროში.[86][97][98] ქვეყნის პარლამენტის მნიშვნელოვან მიღწევებს შორის იყო ქალებისთვის საარჩევნო უფლების მინიჭება, ამით აზერბაიჯანი პირველი მუსლიმი ერი გახდა, რომელიც გაათანბრა ქალთა პოლიტიკური უფლებები მამაკაცებთან.[97] ადრ-ის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მიღწევა გახდა ბაქოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჩამოყალიბება, რომელიც მუსლიმურ აღმოსავლეთში პირველ თანამედროვე ტიპის უნივერსიტეტად ჩამოყალიობდა.[97]

1919 წელს პარიზის მშვიდობის კონფერენციაზე აზერბაიჯანის დელეგაციის მიერ წარმოდგენილი რუკა.

1920 წლის მარტისთვის აშკარა იყო, რომ საბჭოთა რუსეთი ბაქოს თავს დაესხმევა. ვლადიმერ ლენინის თქმით, ბაქოში შეჭრა იმით იყო გამართლებული, რომ საბჭოთა რუსეთი ბაქოს ნავთობის გარეშე ვერ გადარჩებოდა.[99][100] დამოუკიდებელი აზერბაიჯანი მხოლოდ 23 თვე არსებობდა, სანამ ბოლშევიკური მე-11 საბჭოთა წითელი არმია არ შეიჭრა და 1920 წლის 28 აპრილს არ შექმნა აზერბაიჯანის სსრ. მიუხედავად იმისა, რომ ახლად ჩამოყალიბებული აზერბაიჯანული არმიის დიდი ნაწილი ყარაბაღში ატეხილი სომხური აჯანყებას ახშობდა, აზერბაიჯანელები ადვილად არ დათმეს თავიანთი ხანმოკლე დამოუკიდებლობა, რაზეც მიუთითებს ის, რომ ბოლშევიკებთან ბრძოლისას 20 000 აზერბაიჯანელი ჯარისკაცი დაიღუპა.[101]

1921 წლის 13 ოქტომბერს, საბჭოთა რესპუბლიკებმა რუსეთმა, სომხეთმა, აზერბაიჯანმა და საქართველომ, ხელი მოაწერეს თურქეთთან შეთანხმებას, რომელიც ცნობილია, როგორც ყარსის ხელშეკრულება. ასევე, ყარსის ხელშეკრულებით არაქსის რესპუბლიკამ ნახიჩევანის ასსრ-ის სახელით შევიდა აზერბაიჯანის სსრ-ის შემადგენლობაში. მეორეს მხრივ, სომხეთს გადაეცა ზანგეზურის რეგიონი (დღეს სიუნიქი), ხოლო თურქეთმა დათანხმდა გიუმრის დაბრუნებაზე.

მეორე მსოფლიო ომის დროს, აზერბაიჯანმა გადამწყვეტი როლი ითამაშა საბჭოთა კავშირის სტრატეგიულ ენერგეტიკულ პოლიტიკაში, აღმოსავლეთის ფრონტზე საბჭოთა კავშირის ნავთობის 80% ბაქო აწვდიდა. 1942 წლის თებერვალში, საბჭოთა კავშირის უმაღლესი საბჭოს ბრძანებით, აზერბაიჯანის ნავთობის მრეწველობის 500-ზე მეტი თანამშრომელი მედლებით დაჯილდოვდა. ოპერაცია „ედელვეისი“, რომელიც გერმანიის ვერმახტის მიერ ბაქოს დასაკავებლად განხორციელდა, რადგან ქალაქის მნიშვნელობა დიდი იყო, როგორც საბჭოთა კავშირის ენერგეტიკული ცენტრი.[86] ყოველი მეხუთე აზერბაიჯანელი იბრძოდა მეორე მსოფლიო ომში 1941-დან 1945 წლამდე. დაახლოებით 681 000 ადამიანი, აქედან 100 000-ზე მეტი ქალი იბრძოდა ფრონტზე, ხოლო ამ დროს აზერბაიჯანის საერთო მოსახლეობა 3,4 მილიონ ადამიანს შეადგენდა.[102] აქედან ფრონტზე 250 000 აზერბაიჯანელი დაიღუპა. 130-ზე მეტმა აზერბაიჯანელმა საბჭოთა კავშირის გმირებად დასახელდნენ. აზერბაიჯანელი გენერალ-მაიორი ჰაზი ასლანოვი საბჭოთა კავშირის გმირის წოდებით ორჯერ დაჯილდოვდა.[103]

რესპუბლიკის ერა

წითელი არმიის სამხედრო ნაწილები ბაქოში, 1990 წლის შავი იანვრის ტრაგედიის დროს.

მიხეილ გორბაჩოვის მიერ ინიცირებული გლასტნოსტის პოლიტიკის შემდეგ, სამოქალაქო არეულობა და ეთნიკური დაპირისპირება საბჭოთა კავშირის სხვადასხვა რეგიონებში გაიზარდა, მათ შორის მთიან ყარაბაღშიც,[104] რომელიც აზერბაიჯანის სსრ-ის შემადგენლობაში ავტონომიური ოლქი იყო. აზერბაიჯანში არსებული არეულობა და მოსკოვის გულგრილობამ, საბოლოოდ დამოუკიდებლობასა და გამოყოფისკენ მიწოდებაში გადაიზარდა, რაც ბაქოში შავი იანვრის მოვლენებით დასრულდა.[105] მოგვიანებით, 1990 წელს აზერბაიჯანის სსრ-ის უზენაესმა საბჭომ ქვეყნის სახელწოდებიდან „საბჭოთა სოციალისტური“ სიტყვები ამოიღო და მიიღო აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სუვერენიტეტის დეკლარაცია, ხოლო აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის დროშა სახელმწიფო დროშად აღადგინა.[106] 1991 წლის 18 ოქტომბერს, მოსკოვში საბჭოთა გადატრიალების მცდელობის შედეგად, აზერბაიჯანის უმაღლესმა საბჭომ მიიღო დამოუკიდებლობის დეკლარაცია, რომელიც 1991 წლის დეკემბერში საერთო ეროვნული რეფერენდუმით დადასტურდა, როდესაც საბჭოთა კავშირმა ოფიციალურად 1991 წლის 26 დეკემბერს შეწყვიტა არსებობა.[106]

დამოუკიდებლობის პირველი წლები ყარაბაღის ომით არასტაბილურად შეფასდა.[107] 1994 წელს საომარი მოქმედებების დასრულებისას, სომეხი სეპარატისტები აზერბაიჯანის ტერიტორიის 14-16 პროცენტს აკონტროლებდნენ, მათ შორის მთიან ყარაბაღსაც.[108][109] ომის დროს ბევრი დანაშაულიც ჩადენილი იყო, მათ შორის მალიბეილისა და გუშჩულარის, გარადაღლის, აღდაბანისა და ხოჯალის ხოცვა-ჟლეტა.[110][111] გარდა ამისა, დაახლოებით 30 000 ადამიანი დაიღუპა და მილიონზე მეტი ადამიანი იძულებით გადაადგილებულად იქცა.[112] გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის უშიშროების საბჭოს ოთხი რეზოლუცია (822, 853, 874 და 884) მოითხოვს, რომ „აზერბაიჯანის ყველა ოკუპირებული ტერიტორიიდან, ყველა სომხური ძალების დაუყოვნებლივ გაყვანას“.[113] 1990-იან წლებში ბევრმა რუსმა და სომეხმა დატოვა აზერბაიჯანი.[114] 1970 წლის აღწერის მიხედვით, აზერბაიჯანში 510 000 ეთნიკური რუსი და 484 ათასი სომეხი ცხოვრობდა.[115]

1993 წელს, დემოკრატიულად არჩეული პრეზიდენტი აბულფაზ ელჩიბეი სამხედრო გადატრიალების შედეგად ჩამოაგდეს, თვით გადატრიალების ორგანიზატორი იყო პოლკოვნიკი სურათ ჰუსეინოვი, ხოლო ქვეყნის სათავეში კი საბჭოთა აზერბაიჯანის ყოფილი ლიდერი ჰეიდარ ალიევი მოვიდა.[116] 1994 წელს სურათ ჰუსეინოვმა, რომელიც ამ დროს პრემიერ-მინისტრის პოსტს იკავებდა, კიდევ ერთი სამხედრო გადატრიალება სცადა, ამჯერად უკვე ჰეიდარ ალიევის წინააღმდეგ, მაგრამ ჰუსეინოვი დააპატიმრეს და სახელმწიფოს ღალატში დაადანაშაულეს.[117] ერთი წლის შემდეგ, 1995 წელს ალიევის წინააღმდეგ მორიგი გადატრიალება სცადეს, ამჯერად აზერბაიჯანის ომონის სპეცრაზმის მეთაურმა როვშან ჯავადოვმა. გადატრიალება ჩაიშალა, რის შედეგადაც ჯავადოვი მოკლეს და აზერბაიჯანის ომონის ერთეული დაშალეს.[118][119] ამავდროულად, ქვეყანა მმართველ ბიუროკრატიასა და კორუფციაში იხჩობოდა.[120] 1998 წლის ოქტომბერში, ალიევი მეორე ვადით აირჩიეს. მიუხედავად იმისა, რომ გაუმჯობესდა ქვეყნის ეკონომიკა, განსაკუთრებით აზერი-ჩირაღ-გიუნეშლის ნავთობსაბადოსა და შაჰ-დენიზის ბუნებრივი აირის საბადოს ექსპლოატაციით, ალიევის პრეზიდენტობა გააკრიტიკეს არჩევნების გაყალბებისა და კორუფციის გამო.[121]

2003 წელს, ჰეიდარ ალიევის გარდაცვალების შემდეგ, მისი ვაჟი ილჰამ ალიევი ჯერ პარტია ახალი აზერბაიჯანის თავმჯდომარე და შემდეგ აზერბაიჯანის პრეზიდენტი გახდა. ალიევი 2013 წლის ოქტომბერში მესამე ვადით პრეზიდენტად აირჩიეს. ამის შემდეგ მან დაიწყო ოპოზიციური ელემენტების დარბევა. ნოემბერში მან დააკავა თავისი გამოჩენილი ოპონენტი ილგარ მამედოვი. გარდა ამისა, დისიდენტ ისლამური ღვთისმეტყველი თალეჰ ბაღირზადეს ორწლიანი პატიმრობა მიუსაჯეს. ოპოზიციური გაზეთი აზადლიხი დაიხურა.[122]

გეოგრაფია

აზერბაიჯანის რუკა კიოპენის კლიმატის კლასიფიკაციით.
კავკასიონი ჩრდილოეთ აზერბაიჯანში.

გეოგრაფიულად აზერბაიჯანი მდებარეობს ევრაზიის სამხრეთ კავკასიის რეგიონში, სადაც მოიცავს დასავლეთ აზიასა და აღმოსავლეთ ევროპას. მდებარეობს ჩრდილო განედის 38° და 42° და აღმოსავლეთ გრძედის 44° და 51° შორის. აზერბაიჯანის სახმელეთო საზღვრის საერთო სიგრძე 2 648 კილომეტრს შეადგენს, საიდანაც 1 077 კილომეტრი სომხეთთან, 756 კილომეტრი ირანთან, 480 კილომეტრი საქართველოსთან, 390 კილომეტრი რუსეთთან და 15 კილომეტრი თურქეთთან შეადგენს.[123] სანაპირო ზოლის სიგრძეა 800 კილომეტრი, ხოლო კასპიის ზღვის აზერბაიჯანული მონაკვეთის ყველაზე ფართო ნაწილის სიგრძე — 456 კილომეტრია.[123] აზერბაიჯანის ტერიტორია ჩრდილოეთიდან სამხრეთით 400 კილომეტრზე, ხოლო დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ 500 კილომეტრზე ვრცელდება.

აზერბაიჯანში დომინირებს სამი ფიზიკური ხაზი: კასპიის ზღვა, რომლის სანაპირო ზოლი ქვეყნის აღმოსავლეთის ბუნებრივი საზღვარია; ჩრდილოეთით კავკასიონი და ქვეყნის ცენტრალური ნაწილი ფართო დაბლობებით. ასევე გამოიყოფა სამი ქედი: კავკასიონი, მცირე კავკასიონი და თალიშის მთები, რომლებიც ქვეყნის ტერიტორიის დაახლოებით 40% მოიცავს.[124] აზერბაიჯანის ყველაზე მაღალი მწვერვალია ბაზარდუზუ (4 466 მ), ხოლო ყველაზე დაბალი წერტილი კასპიის ზღვაში (-28 მ) მდებარეობს. დედამიწაზე ყველა ტალახის ვულკანის თითქმის ნახევარი აზერბაიჯანშია კონცენტრირებული, ეს ვულკანები მსოფლიოს ახალი 7 საიცრებათა ნომინაციაშიც მოხვდა.[125]

აზერბაიჯანის მთავარ წყლის რესურსებს წარმოადგენს ზედაპირული წყლები. აზერბაიჯანში არსებული 8350 მდინარიდან მხოლოდ 24 მდინარეს აქვს 100 კილომეტრზე მეტი სიგრძე.[124] ყველა მდინარე აღმოსავლეთით კასპიის ზღვაში ჩაედინება.[124] ყველაზე დიდი ტბაა სარისუ (67 კმ²), ხოლო ყველაზე გრძელი მდინარეა მტკვარი (1515 კმ). კასპიის ზღვაში მდებარე აზერბაიჯანის კუთვნილი ოთხი ძირითადი კუნძულის საერთო ფართობი ოცდაათ კვადრატულ კილომეტრს შეადგენს.

1991 წელს, აზერბაიჯანის მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, აზერბაიჯანის მთავრობამ მიიღო მკაცრი ზომები აზერბაიჯანის გარემოს დაცვის თაობაზე. თუმცა გარემოს ეროვნული დაცვა 2001 წლის შემდეგ გაუმჯობესდა, როდესაც სახელმწიფო ბიუჯეტი ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენის ხარჯზე გაიზარდა. ოთხი წლის განმავლობაში, დაცული ტერიტორიების რიცხვი გაორმაგდა და ახლა ისინი ქვეყნის ტერიტორიის 8 პროცენტს შეადგენენ. 2001 წლიდან მთავრობამ შეიმუშავა შვიდი დიდი რეზერვი და თითქმის გაორმაგდა გარემოს დაცვისათვის განკუთვნილი ბიუჯეტის სექტორი.[126]

ლანდშაფტი

ბაზარდუზუ, აზერბაიჯანის უმაღლესი მწვერვალი, ხედი შაჰდაღიდან.
ხინალუღის ხეობის ლანდშაფტი.

აზერბაიჯანი მრავალფეროვანი ლანდშაფტების ადგილია. აზერბაიჯანის ტერიტორიის ნახევარზე მეტი შედგება მთის ქედებისგან, იაილებისა და პლატოებისგან, რომლებიც ჰიფსომეტრიულად 400-1000 მეტრამდე ვრცელდება (საშუალო და დაბალი დაბლობების ჩათვლით), ზოგიერთ ადგილებში (თალიში, ჯეინრანჩოლი-აჯინოჰური და ლანგაბიზ-ალატი) 100-120 მეტრამდე და დანარჩენი 0-50 მეტრამდე (გობუსტანი). აზერბაიჯანის დანარჩენი ტერიტორია წარმოდგენილია დაბლობებისა და ველებისგან. კავკასიის რეგიონში ჰიფსომეტრიული ნიშნულები იცვლება დაახლოებით -28 მეტრიდან (კასპიის ზღვის სანაპირო) 4466 მეტრამდე (ბაზარდუზუ).[127]

აზერბაიჯანის კლიმატის ჩამოყალიბებაზე განსაკუთრებით გავლენას ახდენს სკანდინავიური ანტიციკლონის ცივი არქტიკული ჰაერის მასები, ციმბირის ზომიერი ანტიციკლონი და ცენტრალური აზიის ანტიციკლონი.[128] აზერბაიჯანის მრავალფეროვანი ლანდშაფტი გავლენას ახდენს ქვეყანაში საჰაერო მასების შემოსვლის გზებზე.[128] ასე, რომ კავკასიონი ქვეყანას იცავს ჩრდილოეთიდან წამოსული ცივი ჰაერის მასებისაგან, რაც თავის მხრივ ქვეყნის დაბლობებსა და ვაკეებზე სუბტროპიკული კლიმატის ფორმირებას უწყობს ხელს. იმავდროულად, დაბლობები და ვაკეები ხასიათდება მზის მაღალი რადიაციული მაჩვენებლებით.

11 კლიმატური ზონიდან 9 კლიმატური ზონა წარმოდგენილია აზერბაიჯანში.[129] აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურა (-33 °C) და აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურა (46 °C) დაფიქსირებულია ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის ჯულფისა და ორდუბადის რაიონებში. ატმოსფერული ნალექების მაქსიმალური წლიური რაოდენობა მოდის ქალაქ ლენქორანზე (1 600-დან 1 800 მმ-მდე), ხოლო მინიმალური რაოდენობა აფშერონზე (200-დან 350 მმ-მდე).[129]

მუროვდაღი — მცირე კავკასიონის ყველაზე მაღალი ქედი.

მდინარეები და ტბები ქმნიან აზერბაიჯანის წყლის სისტემების ძირითად ნაწილს, რომლებიც ხანგრძლივი გეოლოგიური დროის მანძილზე შეიქმნა და მნიშვნელოვნად შეიცვალა ამ პერიოდის განმავლობაში. ეს მტკიცდება ქვეყნის ტერიტორიაზე არსებული უძველესი მდინარეების ნარჩენებით. ქვეყნის წყლის სისტემები მუდმივად იცვლება ბუნებრივი ძალების გავლენითა და ადამიანის სამრეწველო საქმიანობით. ხელოვნური მდინარეები (არხები) და ტბორები აზერბაიჯანის წყლის სისტემების ნაწილია. აზერბაიჯანი მსოფლიოში წყალმომარაგების თვალსაზრისით, საშუალო მაჩვენებლის ქვემოთაა, სადაც წელიწადში დაახლოებით 100 კუბური მეტრი წყალია კვადრატულ კილომეტრზე.[129] ყველა დიდი წყალსაცავი აგებულია მტკვარზე. აზერბაიჯანის ჰიდროგრაფია ძირითადად ეკუთვნის კასპიის ზღვის აუზს.

აზერბაიჯანში სხვადასხვა სიგრძის 8350 მდინარეა. მხოლოდ 24 მდინარეს აქვს 100 კილომეტრზე მეტი სიგრძე. მტკვარი და არაქსი აზერბაიჯანის მთავარი მდინარეებია, რომლებიც მტკვარ-არაქსის დაბლობზე მიედინებიან. მდინარეები, რომლებიც უშუალოდ ერთვიან კასპიის ზღვას, სათავეს იღებენ ძირითადად კავკასიონისა და თალიშის მთების ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფერდობებზე და გაედინებიან სამურ-დევეჩისა და ლენქორანის დაბლობებებზე.[130]

ბიომრავალფეროვნება

ყარაბაღული ცხენი აზერბაიჯანის ეროვნული ცხოველია.

აზერბაიჯანში ფაუნის სიმდიდრისა და მრავალფეროვნების შესახებ პირველი წყაროები შეიძლება მოიძებნოს მოგზაურთა ჩანაწერებში. არქიტექტურულ ძეგლებზე, უძველეს კლდეებსა და ქვებზე ცხოველების ნახატები დღემდე არსებობს. პირველი ინფორმაცია აზერბაიჯანის ფლორისა და ფაუნის შესახებ შეგროვდა XVII საუკუნეში, აზერბაიჯანში ნატურალისტების ვიზიტების დროს.[124]

აზერბაიჯანში არსებობს რეგისტრირებული და კლასიფიცირებული ძუძუმწოვრების 106, თევზების 97, ფრინველების 363, ამფიბიების 10 და ქვეწარმავლების 52 სახეობა.[124] აზერბაიჯანის ეროვნული ცხოველია ყარაბაღული ცხენი, რომელიც აზერბაიჯანში მთის სატვირთო და საცხენოსნო ცხოველია. ყარაბაღულ ცხენს აქვს კარგი რეპუტაცია სისწრაფეში, მოხდენილობასა და ინტელექტში. იგი ერთ-ერთი უძველესი ჯიშისაა, რომელიც ძველ მსოფლიოშიც იყო ცნობილი. თუმცა დღეს ყარაბაღული ცხენი საფრთხის ქვეშ მყოფი სახეობაა.[131]

აზერბაიჯანის ფლორა შედგება მცენარეულობის 4 500-ზე მეტი სახეობისგან. აზერბაიჯანის უნიკალური კლიმატის გამო, ქვეყნის ფლორა ბევრად უფრო მდიდარია სახეობის რაოდენობით, ვიდრე სამხრეთ კავკასიის სხვა რესპუბლიკების ფლორა.[132] აზერბაიჯანში შესაძლებელია კავკასიაში არსებული ფლორის ყველა სახეობის 67%-ის პოვნა.

პოლიტიკა

მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის პოლიტიკა.
ყოფილი პრეზიდენტის ჰეიდარ ალიევის შვილი და ამჟამინდელი პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი, რომელმაც მამის შემდეგ, 2003 წელს ეს პოსტი ჩაიბარა.

აზერბაიჯანის პოლიტიკური სისტემის სტრუქტურული ფორმირება, 1995 წლის 12 ნოემბერს, ახალი კონსტიტუციის მიღებით დასრულდა. კონსტიტუციის 23-ე მუხლის თანახმად, აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სახელმწიფო სიმბოლოებია დროშა, გერბი და ჰიმნი. სახელმწიფო ხელისუფლება აზერბაიჯანში შემოიფარგლება მხოლოდ შიდასახელმწიფოებრივი კანონებით, ხოლო საერთაშორისო არენაზე დამატებით საერთაშორისო ხელშეკრულებებით შემოიფარგლება.

აზერბაიჯანის ხელისუფლება დაფუძნებულია მართვის დანაწილებაზე საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო შტოებს შორის. საკანონმდებლო ხელისუფლება ეკუთვნის ერთპალატიან ეროვნულ ასამბლეას და უზენაეს ეროვნულ ასამბლეას ნახჭევანის ავტონომიურ რესპუბლიკაში. საპარლამენტო არჩევნები იმართება ყოველი ხუთი წლის შემდეგ, ნოემბრის პირველ კვირა დღეს. პარტია ახალი აზერბაიჯანი და მისი ერთგული დამოუკიდებელი დეპუტატები, ამ მომენტისთვის, თითქმის პარლამენტის 125 მანდატს ფლობენ. 2010 წლის საპარლამენტო არჩევნები დროს, ოპოზიციურმა პარტიებმა, მუსავათმა და აზერბაიჯანის სახალხო ფრონტის პარტიამ, ვერ მოიპოვა არცერთ ადგილი. ევროპელმა დამკვირვებლებმა, არჩევნებამდე და არჩევნების დღეს, დააფიქსირეს მრავალრიცხოვანი დარღვევები.[133]

აღმასრულებელი ხელისუფლება აზერბაიჯანის პრემიერ-მინისტრისა და პრეზიდენტის ხელშია, რომელიც აირჩევა ხუთი წლის ვადით, პირდაპირი არჩევნების გზით. პრეზიდენტი უფლებამოსილია შექმნას მინისტრთა კაბინეტი, რომელიც კოლექტიური აღმასრულებელი ორგანოა და ანგარიშვალდებულია, როგორც პრეზიდენტის, ისე პარლამენტის წინაშე. მინისტრთა კაბინეტი შედგება პრემიერ-მინისტრის, მისი მოადგილეებისა და მინისტრებისგან. პრეზიდენტს არ აქვს უფლება დაითხოვოს პარლამენტი, მაგრამ აქვს უფლება დაადოს ვეტო მის გადაწყვეტილებებს. იმისათვის, რომ პარლამენტმა დაძლიოს პრეზიდენტის ვეტო, მას უნდა ჰქონდეს 95 ხმიანი საპარლამენტო უმრავლესობა. სასამართლო ხელისუფლებას ახორციელებს საკონსტიტუციო სასამართლო, უზენაესი სასამართლო და ეკონომიკური სასამართლო. ამ სასამართლოების მოსამართლეებს პრეზიდენტი ნიშნავს.

„უშიშროების საბჭო“, აზერბაიჯანის პრეზიდენტთან არსებული სათათბირო ორგანოა, რომელსაც პრეზიდენტი კონსტიტუციის შესაბამისად მართავს. საბჭო, 1997 წლის 10 აპრილს დაარსდა. ადმინისტრაციული დეპარტამენტი, პრეზიდენტის აპარატის ნაწილი არ არის, მაგრამ ფინანსურად, ტექნიკურად და მატერიალური საქმიანობით, დამოკიდებულია პრეზიდენტის აპარატზე.

მიუხედავად იმისა, რომ აზერბაიჯანში დამოუკიდებლობის აღდგენიდან გაიმართა რამდენიმე არჩევნები, აგრეთვე არსებობს ფორმალური დემოკრატიული ინსტიტუტები, Freedom House კვალიფიკაციით, აზერბაიჯანი კვლავ „არათავისუფალი“ ქვეყანაა.[134][135] ბოლო წლების განმავლობაში, დიდი რაოდენობით აზერბაიჯანელი ჟურნალისტი, ბლოგერი, ადვოკატი, ადამიანის უფლებათა დამცველი დააპატიმრეს, პრეზიდენტის და ხელისუფლების კრიტიკის გამო.[136] 2015 წლის სექტემბერში, ევროპარლამენტის მიერ მიღებულ რეზოლუციაში, აზერბაიჯანი არწერილია, როგორც ავტორიტარული ქვეყანა.[137]

აზერბაიჯანის ხელისუფლება მკაცრად გააკრიტიკეს, მისი ქმედებების გამო, სადაც იგი მოისყიდა საგარეო წარმომადგენლები და დიპლომატები, მისი არჩევნების საზღვარგარეთ ლეგიტიმაციისთვის. ამ პრაქტიკას უწოდეს „ხიზილალას დიპლომატია“.[138][139][140][141]

საგარეო პოლიტიკა

ვლადიმერ პუტინი აზერბაიჯანში, 2013 წლის აგვისტო.

ხანმოკლე სიცოცხლის მქონე აზერბაიჯანის დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ, შეძლო ექვს ქვეყანასთან დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარება, გაგზავნა თავისი დიპლომატიური წარმომადგენლები გერმანიასა და ფინეთში.[142] აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის საერთაშორისო აღიარების პროცესი საბჭოთა კავშირისგან, დაახლოებით ერთი წელი გაგრძელდა. აზერბაიჯანი ყველაზე ბოლოს, 1996 წლის 6 ნოემბერს, ბაჰრეინმა აღიარა.[143] სრული დიპლომატიური ურთიერთობები, მათ შორის დიპლომატიური მისიების ურთიერთგაცვლით, პირველად დამყარდა თურქეთთან, პაკისტანთან, აშშ-სთან, ირანთან[142] და ისრაელთან.[144] აზერბაიჯანი განსაკუთრებულ აქცენტს აკეთებს თურქეთთან „განსაკუთრებულ ურთიერთობაზე“.[145][146]

ამ დროისთვის, აზერბაიჯანს 158 ქვეყანასთან დიპლომატიური ურთიერთობა აქვს დამყარებული და 38 საერთაშორისო ორგანიზაციის წევრია.[14] ქვეყანას დამკვირვებლის სტატუსი გააჩნია მიუმხრობლობის მოძრაობაში და მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციაში, ასევე საერთაშორისო ტელეკომუნიკაციების კავშირის კორესპონდენტია.[14] 2006 წლის 9 მაისს, აზერბაიჯანი, გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე, ახლადშექმნილი ადამიანის უფლებათა საბჭოს წევრად აირჩიეს. წევრობის ვადა, 2006 წლის 19 ივნისს დაიწყო.[16]

ილჰამ ალიევი კასპიის ზღვის სამიტზე, ასტრახანი, რუსეთი, 2014 წლის 29 სექტემბერი.

აზერბაიჯანის საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტებია: მისი ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა; მთიანი ყარაბაღის და მის გარეთ შვიდი რეგიონის ოკუპაციის შედეგების აღმოფხვრა;[147][148] ინტეგრაცია ევროპულ და ევროატლანტიკურ სტრუქტურებში; საერთაშორისო უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში წვლილის შეტანა; საერთაშორისო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობა; რეგიონალური თანამშრომლობის და ორმხრივი ურთიერთობების გარღმავება; თავდაცვისუნარიანობის განმტკიცება; შიდა პოლიტიკის საშუალებებით, უსაფრთხოების ხელშეწყობა; დემოკრატიის გაძლიერება; ეთნიკური და რელიგიური შემწყნარებლობის შენარჩუნება; სამეცნიერო, საგანმანათლებლო, კულტურული პოლიტიკის და ზნეობრივი ღირებულებების შენარჩუნება; ეკონომიკური და სოციალური განვითარება; შიდა და სასაზღვრო უსაფრთხოების შენარჩუნება.[147]

2007 წლის ბოლოს, აზერბაიჯანის მთავრობამ განაცხადა, რომ დიდი ხნის დავა სომხეთთან, რომელიც მთიანი ყარაბაღის ტერიტორიის ოკუპაცია მოახდინა, გამოიწვევს ახალ ომს, თუ ეს საკითხი კვლავ გადაუჭრელი დარჩება.[147] მთავრობა, ქვეყნის სამხედრო ბიუჯეტის ზრდის პროცესშია. 2016 წლის აპრილის სამხედრო დაპირისპირებამ, კიდევ ერთხელ დააბრუნა დღის წესრიგში, მომავალი მშვიდობიანი ურთიერთობების საკითხი.[149]

აზერბაიჯანი, საერთაშორისო ტერორიზმთან ბრძოლის, საერთაშორისო კოალიციის აქტიური წევრია. ქვეყანას თავისი წვლილი შეაქვს კოსოვოს, ერაყისა და ავღანეთის სამშვიდობო ოპერაციებში. აზერბაიჯანი, ნატოს პროგრამის — „პარტნიორობა მშვიდობისთვის“ აქტიური წევრია. აზერბაიჯანს კარგი ურთიერთობები აქვს ევროკავშირთან და შესაძლოა ერთ დღეს მიმართოს წევრობისთვის მას.[147]

ადმინისტრაციული დაყოფა

აზერბაიჯანი დაყოფილია 10 ეკონომიკურ რეგიონად; 66 რაიონად (rayonlar) და 77 ქალაქებად (şəhərlər), საიდანაც 12 უშუალოდ ცენტრალური მმართველობის ქვეშაა.[150] გარდა ამისა, აზერბაიჯანი შეიცავს ნახიჩევანის ავტონომიურ რესპუბლიკასაც (muxtar respublika). აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ნიშნავს ამ ერთეულების გუბერნატორებს, ხოლო ნახიჩევანის მთავრობა აირჩევა და მტკიცდეება ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის პარლამენტის მიერ.

აფშერონი
არანი
მთიანი შირვანი
განჯა-ყაზახი
გუბა-ხაჩმაზი
ქალბაჯარ-ლაჩინი
ლენქორანი
ნახიჩევანი
შაქი-ზაქათალა
ზემო ყარაბაღი
აზერბაიჯანი დაყოფილია 10 ეკონომიკურ რეგიონად.

შეიარაღებული ძალები

აზერბაიჯანის სამხედრო-საზღვაო ძალების ფლოტი 2011 წლის სამხედრო აღლუმის დროს ბაქოში.
აზერბაიჯანის სპეციალური დანიშნულების ძალების წევრები ბაქოში, 2011 წლის სამხედრო აღლუმის დროს.

თანამედროვე აზერბაიჯანის არმიის ისტორია აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკას უკავშირდება, როდესაც 1918 წლის 26 ივნისს ახლად ჩამოყალიბებული ადრ-ის ეროვნული არმია შეიქმნა.[151][152] საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ და აზერბაიჯანის მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალები 1991 წლის 9 ოქტომბრის შეიარაღებული ძალების შესახებ კანონის შესაბამისად შეიქმნა.[153] ეროვნული არმიის შექმნის პირველი თარიღი (26 ივნისი) თანამედროვე აზერბაიჯანში არმიის დღედ აღენიშნება.[154] 2002 წლის მონაცემებით, აზერბაიჯანის შეიარაღებულ ძალებში 95 000 აქტიური პერსონალი იმყოფებოდა. ასევე არსებობს 17 000 გასამხედროებული შეიარაღებული ფორმირება.[155] შეიარაღებული ძალები შედგება სამი შტოსგან: სახმელეთო ჯარებისგან, საჰაერო ძალებისგან და საზღვაო ძალებისგან. გარდა ამისა, შეიარაღებულ ძალებში ჩართულია რამდენიმე სამხედრო ქვე-ჯგუფი, რომლებიც საჭიროებისამებრ სახელმწიფოს თავდაცვაში ჩაერთვება. ესენია შინაგანი ჯარები და სახელმწიფო საზღვრის დაცვის სამსახური, რომელიც მოიცავს სანაპირო დაცვას.[108] აზერბაიჯანის ეროვნული გვარდია კიდევ ერთი გასამხედროებული დანაყოფია. იგი ფუნქციონირებს როგორც სახელმწიფო დაცვის სპეციალური სამსახურის ნახევრად დამოუკიდებელი დანაყოფი, რომელიც დაქვემდებარებულია პრეზიდენტს.[156]

აზერბაიჯანელი სამხედროების კონტინგენტი ფაშიზმზე გამარჯვების დღის აღლუმის დროს მოსკოვში, 2015 წლის 9 მაისი

აზერბაიჯანი იცავს „ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების შესახებ“ შეთანხმებას და ხელი მოაწერა ყველა ძირითად საერთაშორისო ხელშეკრულებას იარაღისა და შეიარაღების შესახებ. აზერბაიჯანი მჭიდროდ თანამშრომლობს ნატო-სთან ისეთ პროგრამებში, როგორიცაა „პარტნიორობა მშვიდობისთვის“ და „ინდივიდუალური პარტნიორობის სამოქმედო გეგმა“. აზერბაიჯანმა ერაყში 151, ხოლო ავღანეთში 184 სამხედრო სამშვიდოვო პერსონალი განათავსა.[157]

2011 წლისთვის, აზერბაიჯანის თავდაცვის ბიუჯეტი 3.1 მილიარდ დოლარს შეადგენს.[158] ამასთანავე, თავდაცვის ინდუსტრიის საჭიროებებისთვის 1.36 მილიარდი დოლარი უნდა ყოფილიყო გამოყენებული, რაც სულ სამხედრო ბიუჯეტს 4.6 მილიარდ დოლარამდე მიიყვანს.[158][159] 2011 წლის 26 ივნისს, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა განაცხადა, რომ თავდაცვის ხარჯებმა 2011 წელს 3.3 მილიარდი დოლარი შეადგინა.[160] 2013 წელს აზერბაიჯანის თავდაცვის ბიუჯეტმა 3.7 მილიარდი დოლარი შეადგინა.[161][162]

აზერბაიჯანის თავდაცვის ინდუსტრია აწარმოებს პატარა იარაღებს, საარტილერიო სისტემებს, ტანკებს, ჯავშანტექნიკებს და ღამის ხედვის მოწყობილობებს, საავიაციო ნაღმებს, უპილოტო მანქანებს, სხვადასხვა სამხედრო მანქანებს, სამხედრო თვითმფრინავებსა და ვერტმფრენებს.[163][164][165][166]

ეკონომიკა

მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის ეკონომიკა.

1991 წელს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, აზერბაიჯანი გახდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის, მსოფლიო ბანკი, ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის, ისლამური განვითარების ბანკის და აზიის განვითარების ბანკის წევრი.[167] აზერბაიჯანის საბანკო სისტემა შედგება აზერბაიჯანის ცენტრალური ბანკის, კომერციული ბანკებისა და არასაბანკო საკრედიტო ორგანიზაციებისგან. ქვეყნის ეროვნული (დღეს ცენტრალური) ბანკი 1992 წელს, აზერბაიჯანის სახელმწიფო შემნახველი ბანკის ბაზაზე შეიქმნა, რომელიც საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო შემნახველი ბანკის ფილიალი იყო. ცენტრალური ბანკი მოქმედებს, როგორც აზერბაიჯანის ცენტრალურ ბანკი, რომელიც უფლებამოსილია ეროვნული ვალუტის, აზერბაიჯანული მანათის ბეჭდვისა და გავრცელების, ასევე აკონტროლებს სხვა კომერციულ ბანკებს. აზერბაიჯანის ორი ძირითადი მსხვილი კომერციული ბანკია UniBank და სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული აზერბაიჯანის საერთაშორისო ბანკი, რომელსაც ხელმძღვანელობს ჰაჯანგირ ჰაჯიევი.

2007 წლის პირველი კვარტლის ინფლაციის მაჩვენებელმა 16.6% შეადგინა.[168] ნომინალური შემოსავლები და ყოველთვიური ხელფასები, შესაბამისად 29 % და 25 %-ით გაიზარდა, მაგრამ ნავთობის მრეწველობაში ფასების ზრდამ ინფლაცია გამოიწვია.[168] აზერბაიჯანის ეკონომიკაში ე.წ. „ჰოლანდიური დაავადების“ ნიშნები გამოვლინა, ქვეყნის სწრაფად მზარდი ენერგეტიკული სექტორის გამო, რაც ინფლაციას იწვევს და არაენერგეტიკული პროდუქტების ექსპორტს აძვირებს.

2000-იანი წლის დასაწყისში, ქრონიკულად მაღალი ინფლაცია კონტროლის ქვეშ მოექცა. ამ ფაქტმა გამოიწვია 2006 წლის 1 იანვრიდან ახალი ვალუტის, ახალი აზერბაიჯანული მანათის გაშვება, რაც დაწყებული ეკონომიკური რეფორმების გააქტიურებასა და არასტაბილური ეკონომიკის დავიწყებას ნიშნავდა.[169][170]

2008 წელს, მსოფლიო ბანკის ბიზნესის წარმოების ანგარიშის მიხედვით, აზერბაიჯანი ერთ-ერთ მოხსენებაში ეკონომიკის 10 საუკეთესო რეფორმატორებს შორის დასახელდა.[171]

2007-2008 წლებში, აზერბაიჯანმა მსოფლიოს რეფორმატორთა სიის სათავეში მოექცა, რა დროსაც მარეგულირებელი რეფორმის 10 მაჩვენებლისგან 7 გაუმჯობესა. აზერბაიჯანმა 2008 წლის იანვარში, ბიზნესის რეგისტრაციის ერთფანჯრიანი სისტემა შემოიღო, რაც ბიზნესის დაწყებისთვის პროცედურების გამარტივება გამოიწვია. ბიზნესის რეგისტრაცია პირველი ექვსი თვის განმავლობაში 40 %-ით გაიზარდა. აზერბაიჯანმა ასევე გააუქმა მინიმალური სესხი 1100 დოლარის ოდენობით. ასევე, გადასახადის გადამხდელებს შეუძლიათ ახლა შეიტანონ ფორმა და გადაიხადონ გადასახადები ონლაინ რეჟიმში, ინტერნეტით. აზერბაიჯანის ფართომასშტაბიანი რეფორმების შედეგად, ქვეყანა ბიზნესის წარმოების მაჩვენებლით 97-დან 33 ადგილზე დაწინაურდა.

დსთ-ის სხვა ქვეყნებთან შედარებით, 2010-2011 წლების გლობალური კონკურენტუნარიანობის ანგარიშში, აზერბაიჯანი 57-ე ადგილზეა.[172] 2012 წლისთვის აზერბაიჯანის მშპ 1995 წლის დონესთან შედარებით, 20-ჯერ გაიზარდა.[173]

ენერგეტიკა

ბაქოს გარეუბანში მდებარე სატუმბი მოწყობილობა, ნავთობის მექანიკური მოპოვებისთვის.

აზერბაიჯანის ტერიტორიის ორი მესამედი მდიდარია ნავთობითა და ბუნებრივი აირით.[174] აზერბაიჯანის ნავთობპროდუქტების ისტორია უძველეს პერიოდს უკავშირდება. არაბი ისტორიკოსი და მოგზაური აჰმედ ალ-ბელარური აღწერა აფშერონის ნახევარკუნძულის ეკონომიკის შესახებ უძველეს დროში, ნავთობის მიწებსა და აფშერონის თეთრ და შავ ზეთზე.[175]

მცირე კავკასიონის რეგიონი მდიდარია და შეიცავს ქვეყნის ოქროს, ვერცხლის, რკინის, სპილენძის, ტიტანის, ქრომის, მანგანუმის, კობალტის, მოლიბდენის, მადნისა და სტიბიუმის კომპლექსების დიდ ნაწილს.[174] 1994 წლის სექტემბერში გაფორმდა 30-წლიანი კონტრაქტი აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სახელმწიფო ნავთობკომპანიასა და 13 საერთაშორისო ნავთობკომპანიას შორის, მათ შორის Amoco, BP, ExxonMobil, Lukoil-სა და Statoil-თან.[167] იქიდან გამომდინარე, რომ დასავლეთის ნავთობკომპანიებს შეუძლიათ საბჭოთა ექსპლუატაციით გამოუყენებელი ღრმა წყალქვეშა ნავთობსაბადოების გამოყენება, აზერბაიჯანი ნავთობის მოპოვებისა და განვითარებისათვის მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვან ადგილად ითვლება.[176] იმავდროულად დაფუძნდა „აზერბაიჯანის სახელმწიფო ნავთობის ფონდი“, რომელიც უზრუნველყოფს მაკროეკონომიკური სტაბილურობას, ნავთობის შემოსავლების მართვაში გამჭვირვალობის უზრუნველყოფას და მომავალი თაობებისათვის რესურსების დაცვას.

აზერიგაზი, რომელიც სოკარის შვილობილი კომპანიაა, 2021 წლისთვის ქვეყნის სრულად გაზიფიცირების დასრულებას გეგმავს.[177] აზერბაიჯანი „აღმოსავლეთ-დასავლეთის“ და „ჩრდილოეთ-სამხრეთის“ ენერგო-სატრანსპორტო დერეფნის ერთ-ერთი სპონსორია. „ბაქო-თბილისი-ყარსის“ სარკინიგზო მაგისტრალი კი თურქეთთან კასპიის რეგიონს დაუკავშირებს, რომლის მშენებლობის დასრულება 2017 წლისთვის იგეგმება. ტრანს-ანატოლური ბუნებრივი აირის მილსადენი (TANAP) და ტრანს-ადრიატიკის მილსადენი (TAP) აზერბაიჯანის შაჰ-დენიზის გაზს ჯერ თურქეთში და შემდეგ ევროპაში მიაწოდებს.

სოფლის მეურნეობა

აზერბაიჯანს რეგიონში ყველაზე დიდი სასოფლო-სამეურნეო აუზი აქვს. აზერბაიჯანის მიწის ფონდის 54.9 პროცენტი სოფლის მეურნეობაშია გამოყენებული.[123] 2007 წლის დასაწყისში დამუშავებული იყო 4 755 100 ჰექტარი სასოფლო-სამეურნეო ტერიტორიის.[178] იმავე წელს მთლიანი ხის რესურსები 136 მილიონი მ³ შეადგინა.[178] აზერბაიჯანის სამეურნეო სამეცნიერო კვლევითი ინსტიტუტები ორიენტირებულია მდელოებსა და საძოვრებზე, მებაღეობასა და სუბტროპიკულ კულტურებზე, მწვანე ბოსტნეულზე, მევენახეობასა და მეღვინეობაზე, ბამბის მოყვანასა და სამკურნალო მცენარეების განაშენიანობაზე.[179] ზოგიერთ რაიონში მომგებიანია მარცვლეულის, კარტოფილის, შაქრის ჭარხლის, ბამბის[180] და თამბაქოს მოყვანა. მეცხოველეობა, რძის პროდუქტები და ღვინო, ასევე ალკოჰოლური სასმელებიც ქვეყნის მნიშვნელოვანი ფერმერული პროდუქტებია. კასპიის სათევზაო ინდუსტრია კონცენტრირებულია ოსეტრინისა და სვიის მოხმარებაზე. 2002 წელს, აზერბაიჯანის სავაჭრო ფლოტს 54 გემი ჰქონდა.[181] საზღვარგარეთიდან ჩამოტანილი ზოგიერთი პროდუქტი, დღეს ადგილობრივი საწარმოები აწარმოებენ.[182]

ტურიზმი

მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის ტურიზმი.
შაჰდაღის სამთო კურორტი — ქვეყნის უდიდესი ზამთრის კურორტია.

ტურიზმი აზერბაიჯანის ეკონომიკის ერთ-ერთი მზარდი სექტორია. ქვეყანა საკმაოდ ცნობილი ტურისტული ადგილი იყო 1980-იან წლებში, მანამ, სანამ 1990-იან წლებში დატრიალებული ყარაბაღის ომი დაანგრევდა ტურიზმის ინდუსტრიას და უარყოფითად იმოქმედებდა აზერბაიჯანის, როგორც ტურისტული ღირსშესანიშნაობის იმიჯზე.[183]

მხოლოდ 2000-იანი წლებიდან დაიწყო ტურიზმის ინდუსტრიის გამოცოცხლება და ქვეყანაში ტურისტული ვიზიტების რაოდენობა გაიზარდა.[184] ბოლო წლებში, აზერბაიჯანი ასევე პოპულარული გახდა რელიგიური, სპა და ჯანმთელობის ტურიზმის თვალსაზრისითაც.[185] ზამთრის პერიოდში, შაჰდაღის სამთო-სათხილამურო კურორტი გთავაზობთ სათხილამურო ტრასებს, სახელმწიფო სახელოვნებო დაწესებულებებთან ერთად.

აზერბაიჯანის მთავრობამ, ჩამოაყალიბა პრიორიტეტულად აზერბაიჯანის განვითარება ელიტარულ ტურისტულ ქვეყანად. ტურიზმის აზერბაიჯანის ეკონომიკის სექტორში წვლილის გაზრდისთვის, შემუშავებულია ეროვნული სტრატეგია.[186] ეს საქმიანობა რეგულირდება აზერბაიჯანის კულტურისა და ტურიზმის სამინისტროს მიერ. აზერბაიჯანს 63 ქვეყანასთან უვიზო მიმოსვლა აქვს.[187] აზერბაიჯანის ვიზიტისთვის არსებობს ელექტრონული ვიზაც.[188]

მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის 2015 წლის მოგზაურობისა და ტურიზმის კონკურენტუნარიანობის ანგარიშის მიხედვით, აზერბაიჯანი 84-ე ადგილზეა.[189]

ტრანსპორტი

აზერბაიჯანის მოსახერხებელი ადგილმდებარეობა საერთაშორისო სატრანსპორტო არტერიების გზაჯვარედინზე, როგორიცაა აბრეშუმის გზისა და სამხრეთი-ჩრდილოეთი დერეფნის კვეტაზე, ხაზს უსვამს სატრანსპორტო სექტორის სტრატეგიულ მნიშვნელობას ქვეყნის ეკონომიკისთვის.[190] სატრანსპორტო სექტორი ქვეყანაში შეიცავს გზებს, რკინიგზას, ავიაციასა და საზღვაო ტრანსპორტს.

აზერბაიჯანი, ასევე ნედლეულის ტრანსპორტირების მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ცენტრია. ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენი (ბთჯ) 2006 წლის მაისში დაიწყო მოქმედება და აზერბაიჯანის, საქართველოსა და თურქეთის ტერიტორიებზე ჯამში 1774 კილომეტრზეა გადაჭიმული. ბთჯ განკუთვნილია, როგორც ყოველწლიურად 50 მილიონი ტონა ნედლი ნავთობის ტრანსპორტირებისთვის, ისე კასპიის ზღვის ნავთობის გლობალურ ბაზრებზე გასაყვანად.[191] სამხრეთ კავკასიის მილსადენი, რომელიც ასევე აზერბაიჯანის, საქართველოსა და თურქეთის ტერიტორიაზე გადის, 2006 წლის ბოლოს დაიწყო მოქმედება და შაჰ-დენიზის ბუნებრივი აირის საბადოდან დამატებით გაზის მიწოდებას ახორციელებს ევროპის ბაზარზე. შაჰ-დენიზი სავარაუდოდ წელიწადში 296 მილიარდი კუბური მეტრი ბუნებრივი აირის წარმოებას დაიწყებს.[192] აზერბაიჯანი, ასევე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ევროკავშირის მიერ დაფინანსებულ აბრეშუმის გზის პროექტში.

2002 წელს აზერბაიჯანის მთავრობამ ჩამოაყალიბა ტრანსპორტის სამინისტრო, საგზაო პოლიტიკისა და მარეგულირებლის ფუნქციების ფართო სპექტრით. იმავე წელს ქვეყანა გახდა ვენის საგზაო მოძრაობის კონვენციის წევრი.[193] სახელმწიფოს უმაღლესი პრიორიტეტი სატრანსპორტო სექტორში არის სატრანსპორტო ქსელის მოდერნიზაცია და სატრანსპორტო მომსახურების ტრანსფორმაცია, რადგან ეს ხელს შეუწყობს ეკონომიკის სხვა სექტორების განვითარებას.

2007 წელს დაწყებული ბაქო-თბილისი-ყარსის სარკინიგზო ხაზის მშენებლობა აზიისა და ევროპას შორის სატრანსპორტო კავშირის დამყარებას უზრუნველყოფს, რაც ჩინეთისა და ყაზახეთის აღმოსავლეთ სარკინიგზო მაგისტრალის დასავლეთის ევროპული სარკინიგზო სისტემისკენ მიმავალ გზაზე მარმარაის მეშვეობით დაკავშირებას გულისხმობს. 2010 წელს ფართოლიანდაგიანი რკინიგზის ხაზი 2 918 კილომეტრამდე გაიზარდა, ხოლო ელექტრიფიცირებული სარკინიგზო მონაკვეთები კი 1 278 კილომეტრამდე გაიზარდა. 2010 წლისთვის, 35 აეროპორტი და ერთი ვერთმფრენის ჰაბი არსებობდა.[108]

მეცნიერება და ტექნოლოგია

შემახის ასტროფიზიკური ობსერვატორია

XXI საუკუნეში ნავთობისა და გაზის ახალმა ბუმმა დაეხმარა აზერბაიჯანის სამეცნიერო და ტექნოლოგიურ სექტორებში სიტუაციის გაუმჯობესება, შესაბამისად მთავრობამ დაიწყო კამპანია, რომელიც მიზნად ისახავდა მოდერნიზაციასა და ინოვაციებს. მთავრობა აფასებს, რომ სამომავლოდ ინფორმაციული ტექნოლოგიებისა და საკომუნიკაციო ინდუსტრიის მოგება გაიზრდება და გაუტოლდება ნავთობპროდუქტებისაგან მიღებულ მოგებას.[194]

აზერბაიჯანს აქვს დიდი და სტაბილურად მზარდი ინტერნეტ სექტორი, რომელსაც უმეტესად გლობალური ფინანსური კრიზისი არ შეხებია. პროგნოზის მიხედვით, სწრაფი ზრდის ტემპი მინიმუმ ხუთი წლის განმავლობაში გაგრძელდება.[195]

ქვეყანა ასევე ახორციელებს პროგრესს ტელეკომუნიკაციის სექტორის განვითარებაში. კომუნიკაციისა და ინფორმაციული ტექნოლოგიების სამინისტრო (MCIT), ისევე, როგორც კომუნიკაციის ოპერატორი „აზტელეკომი“, ითავსებენ პოლიტიკის განმახორციელებლის და მარეგულირებლის როლს. საჯარო ფასიანი ტელეფონები ხელმისაწვდომია ადგილობრივ ზარებსა და მოითხოვს ტელეფონის ნომრის ყიდვას. 2009 წლის მონაცემებით, არსებობს 1 397 000 ძირითადი სატელეფონო ხაზი[196] და 1 485 000 ინტერნეტ მომხმარებელი.[197] აგრეთვე არსებობს ოთხი GSM პროვაიდერი: Azercell, Bakcell, Azerfon (Nar Mobile), Nakhtel მობილური ქსელის ოპერატორი და CDMA-ზე მომუშავე.

XXI საუკუნეში, ელჩინ ხალილოვისა და სხვა მეცნიერების გეოდინამიკასა და გეოტეკტონიკაში ფუნდამენტური ნაწარმოებების შთაგონებით, მიწისძვრის პროგნოზირების ასობით სადგური და მიწისძვრის რეზისტენტული შენობები გამოიგონეს, რომლებიც ამჟამად ქვეყნის სეისმური რესპუბლიკური ცენტრის ნაწილია.[198][199][200]

აზერბაიჯანის ეროვნული აეროკოსმოსური სააგენტოს პირველი თანამგზავრი Azerspace-1 2013 წლის 7 თებერვალს საფრანგეთის გაიანაში მდებარე, გაიანას კოსმოსური ცენტრის ორბიტალური სადგურიდან გაეშვა. თანამგზავრი აღმოსავლეთით 46° განლაგდა.[201][202][203] თანამგზავრი ფარავს ევროპის და აზიის ქვეყნებისა და აფრიკის მნიშვნელოვან ნაწილს, რომელიც მომხმარებელს სთავაზობს ტელევიზიას, რადიო მაუწყებლობასა და ინტერნეტს.[204] საკუთარი თანამგზავრის ორბიტაზე გაშვება აზერბაიჯანის პირველი ნაბიჯია, რომელიც პერსპექტიულ პროექტებს ახორციელებს კოსმოსური ინდუსტრიის მქონე ქვეყნის გზაზე.[205][206]

დემოგრაფია

მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის დემოგრაფია.

ქვეყნის საერთო მოსახლეობის 9 705 600-დან, 2016 წლის დასაწყისისთვის, დაახლოებით 53,1 % ქალაქის მოსახლეობა შეადგინდა, დარჩენილ 46,9 % კი სოფლის მოსახლეობა. მოსახლეობის 50,2 % ქალები შეადგენდნენ. ამავე წლის სქესთა თანაფარდობა მთლიანი მოსახლეობისთვის იყო 0.99 მამაკაცი ერთ ქალზე.[207]

2011 წლის მოსახლეობის ზრდის მაჩვენებელი 0.85% შეადგინა, მსოფლიოს 1.09% მაჩვენებელთან შედარებით.[108] მოსახლეობის ზრდის შეზღუდვის მნიშვნელოვანი ფაქტორი მიგრაციის მაღალი დონეა. 2011 წელს, აზერბაიჯანის მიგრაციის მაჩვენებელი -1.14/1,000 ადამიანი შეადგინა.[108]

2019 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით, აზერბაიჯანის სახელმწიფო სტატისტიკის კომიტეტის ინფორმაციით ქვეყნის მოსახლეობა შეადგენდა 9 981 457 ადამიანს.[208] 2019 წლის 6 აპრილს კი ქვეყანაში დაიბადა 10-მილიონიანი მოქალაქე.[209]

აზერბაიჯანული დიასპორა მსოფლიოს 42 ქვეყანაში არსებობს,[210] ისევე, როგორც აზერბაიჯანში არსებობს ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენელთათვის ბევრი ცენტრი, მათ შორის გერმანიის კულტურული საზოგადოება „კარელჰაუსი“, სლავური კულტურული ცენტრი, აზერბაიჯან-ისრაელის საზოგადოება, ქურთული კულტურის ცენტრი, საერთაშორისო თალიშის ასოციაცია, ლეზგინების ეროვნული ცენტრი „სამური“, აზერბაიჯანულ-თათრული საზოგადოება, ყირიმის თათრების საზოგადოება და სხვ.[211]

ეთნიკური ჯგუფები

ეთნიკური შემადგენლობა (2009)[212]
აზერბაიჯანელები 91.60 %
ლეზგები 2.02 %
სომხები 1.35 %
რუსები 1.34 %
თალიშები 1.26 %
სხვა 2.43 %

2009 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, აზერბაიჯანის მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობაა: 91.60 % აზერბაიჯანელები, 2.02 % ლეზგები, 1.35 % სომხები (თითქმის ყველა სომეხი ცხოვრობს მთიანი ყარაბაღის სეპარატისტულ რეგიონში), 1.34% რუსები, 1.26% თალიშები, 0.56 ხუნძები, 0.43 % თურქები, 0.29 % თათრები, 0.28 % თათები, 0.24 % უკრაინელები, 0.14 % წახები, 0.11 % ქართველები, 0.10 % ებრაელები, 0.07 % ქურთები და 0.21 % სხვა ეთნოსი.

ირანელი აზერბაიჯანელები, ირანის ყველაზე დიდი უმცირესობაა. ირანში ეთნიკური აზერბაიჯანელების რიცხვი მეტწილად მეზობელ აზერბაიჯანში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებზეც მეტია. აშშ-ის დაზვერვის ცენტრალური სააგენტოს „World Factbook“-ის მიხედვით, ირანელი აზერბაიჯანელები ირანის მოსახლეობის არანაკლებ 16 % შეადგენს..[213]

ურბანიზაცია

საერთო ჯამში აზერბაიჯანში 78 ქალაქია, 63 საქალაქო რაიონი და ერთი სპეციალური იურიდიული სტატუსის მქონე ქალაქია. მათ მოჰყვება 261 ურბანული ტიპის დასახლება და 4 248 სოფელი.[207]

ენა

მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის ენები.

ქვეყნის ოფიციალური ენაა აზერბაიჯანული (თურქული ენა), რომელიც მოსახლეობის დაახლოებით 92 % მშობლიური ენაა.[214] იგი მიეკუღვნება თურქულ ენათა ოჯახს. ასევე საუბრობენ რუსულ და სომხურ ენაზეც (მხოლოდ მთიან ყარაბაღში) და თითოეული მათგანი მოსახლეობის დაახლოებით 1.5 % მშობლიური ენაა.[214] რუსული და ინგლისური ენა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს განათლებისა და კომუნიკაციაში, როგორც მეორე ან მესამე ენა. ქვეყანაში არსებობს ათეული სხვა უმცირესობათა ენებიც,[215] მათ შორის ხუნძური, ბუდუხური,[216] ქართული, ჯუჰური,[216] ხინალუღური,[216] კრიზული,[216] ლეზგიური, რუთულური,[216] თალიშური, თათური,[216] წახური[216] და უდიური.[216] ამ ენებიდან ზოგიერთზე უმცირესობათა ძალიან მცირე ნაწილი საუბრობს და მათი რიცხვი მცირდება.[217] სომხურზე მხოლოდ სეპარატისტულ მთიან ყარაბაღში საუბრობენ.

1994 წლის გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ აზერბაიჯანელების 82 %, დაბადებიდან აზერბაიჯანულ ენაზე საუბრობს, ასევე მოსახლეობის 38 % კი რუსული პოლიტიკისა და ეკონომიკის გავლენის ქვეშ არის, ამიტომ რუსულად საუბრობენ.

აზერბაიჯანული ენა შეიცავს ოღუზურ, დასავლურ და ანატოლიურ, ასევე სხვა კუთხის თურქული ენების გაერთიანებას. დიალექტიკური განსხვავება ანატოლიურ თურქულსა და უბრალოდ თურქულ ენებს შორის გამოაწვია მონღოლურმა და თურქულმა გავლენებმა. ამ განსხვავების მიუხედავად, ანატოლიურ თურქულზე და აზებაიჯანულ ენაზე მოლაპარაკე ხალხს შეუძლიათ ერთმანეთი თავისუფლად გაუგონ. აზერბაიჯანულ ენას რამდენიმე სახის დილექტებიც აქვს. XIX საუკუნიდან მოყოლებული, იმ ადგილებში სადაც რუსეთს კონტროლისა და გავლენის მოხდენის შესაძლებლობა აქვს აზერბაიჯანელებზე, აზერბაიჯანულ ენაში რუსული ნასესხები სიტყვები, ლექსიკური თუ გრამატიკული ერთეულების დამატება აღინიშნება.

რელიგია

რელიგიები აზერბაიჯანში[218]
ისლამი
  
 97.4%
ქრისტიანობა
  
 1.1%
ურელიგიო
  
 1.0%
სხვა
  
 0.5%
ბიბი-ჰეიბათის მეჩეთი 1936 წელს ბოლშევიკების მიერ განადგურებამდე. მეჩეთი აშენდა მაჰმადის შთამომავლის საფლავზე. მეჩეთი 1997 წელს ხელახლა აშენდა.[219]

აზერბაიჯანის მოსახლეობის 98 % მუსლიმები არიან.[220] მუსლიმთა 85 % შიიტი და 15 % სუნიტი მუსლიმები არიან[221] და ამით აზერბაიჯანის რესპუბლიკა შიიტი მუსლიმების პროცენტულობით მსოფლიოში მეორე ქვეყანაა.[222] სხვა რელიგიურ ჯგუფებს ქვეყანაში სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფები წარმოადგენენ. აზერბაიჯანის კონსტიტუციის 48-ე მუხლის თანახმად, აზერბაიჯანი სეკულარული სახელმწიფოა და რელიგიური თავისუფლება უზრუნველყოფილია. 2006-2008 წლის Gallup-ის კვლევაში აზერბაიჯანელი რესპოდენტთა მხოლოდ 21 % აცხადებდა, რომ რელიგია მათი ყოველდღიური ცხოვრების მნიშვნელოვანი ნაწილია. ეს აზერბაიჯანს მსოფლიოში ყველაზე ნაკლებად რელიგიურ მუსლიმურ ქვეყანად აქცევს.[223]

აზერბაიჯანში რელიგიურ უმცირესობაში არიან ქრისტიანები, რაც 280 000 (3.1 %) ადამიანს შეადგენს,[224] ძირითადად ეს არის რუსული, ქართული მართლმადიდებლური და სომხური სამოციქულო (მარტო მთიან ყარაბაღში) ეკლესიების ხარჯზე.[108] 2003 წელს, კათოლიკეების რიცხვი 250 ადამიანს აღწევდა.[225] სხვა ქრისტიანული კონფესიები 2002 წლიდან მოიცავს ლუთერანებს, ბაპტისტებსა და მალაკნებს.[226] არსებობს პატარა პროტესტანტული საზოგადოებაც.[227][228] აზერბაიჯანში ასევე 2 500 წლიანი ისტორიის მქონე ებრაული მოსახლეობააც ცხოვრობს. ებრაული ორგანიზაციების შეფასებით, აზერბაიჯანში 10 000-დან 20 000-მდე ებრაელი ცხოვრობს.[229][230][231][232] აზერბაიჯანში ასევე ცხოვრობენ ბაჰაიის, ჰარე კრიშნას და იეჰოვას მოწმეების თემის წევრები და სხვა რელიგიური თემის მიმდევრები.[226] ზოგიერთი რელიგიური კოფენსიის საქმიანობა რელიგიური თავისუფლებისგან არაოფიციალურად შეზღუდა. აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტის მოხსენების მიხედვით, გარკვეულ მუსლიმურ და ქრისტიანულ ჯგუფების წევრები დააკავეს და ბევრ ჯგუფს გაუჭირდა რელიგიის საკითხებში სახელმწიფო კომიტეტში დარეგისტრირება.[233]

განათლება

მთავარი სტატია: განათლება აზერბაიჯანში.
საკლასო ოთახი დუნიას სკოლაში

აზერბაიჯანელებს შედარებით მაღალი პროცენტული მაჩვენებელი აქვთ უმაღლესი განათლების მხრივ, განსაკუთრებით კი სამეცნიერო და ტექნიკურ დარგში.[234] საბჭოთა ეპოქაში, განათლება და საშუალო განათლების დონე მკვეთრად გაიზარდა ძალიან დაბალი დონიდან, ეს მიუხედავად იმისა, რომ დამწერლობაში ორი დიდი ცვლილება მოხდა, როდესაც დამწერლობა 1920-იან წლებში სპარსულ-არაბული დამწერლობიდან ლათინურზე და 1930-იან წლებში კირილიცაზე გადავიდა. საბჭოთა კავშირის მონაცემებით, 1970 წელს მამაკაცთა და ქალთა 100 % (ცხრადან ორმოცდაცხრამეტ წლამდე) განათლება მიღებული იყო.[234] გაეროს განვითარების პროგრამის 2009 წლის ანგარიშის თანახმად, აზერბაიჯანის მოსახლეობის 99.5 % განათლებულია.[235]

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, დამოუკიდებლობის აღდგენის მომენტიდან, აზერბაიჯანის პარლამენტის ერთ-ერთი პირველი კანონი შეეხო დამწერლობას, რომლის მიხედვით კირილიცას ანბანი ლათინურით შეიცვალა.[236] გარდა ამისა, აზერბაიჯანულმა სისტემამ ცოტა სტრუქტურული ცვლილებაც განიცადა. თავდაპირველ ცვლილებებში შედიოდა რელიგიური განათლებისა (აკრძალული საბჭოთა პერიოდის განმავლობაში) და სასწავლო გეგმის ცვლილებებიც, რომლებიც რეაგირებდნენ აზერბაიჯანული ენის გამოყენებას და საბჭოთა იდეოლოგიური შინაარსის აღმოფხვრას. გარდა დაწყებითი სკოლებისა, საგანმანათლებლო დაწესებულებებში შედის ათასობით სკოლამდელი განათლების დაწესებულება, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლები და პროფესიული სკოლები, მათ შორის სპეციალიზებული საშუალო სკოლები და ტექნიკური სკოლები. რვა კლასის განათლება სავალდებულოა.

კულტურა

აზერბაიჯანული ხალიჩა და ქალაღაი, იუნესკოს კაცობრიობის არამატერიალური მემკვიდრეობის შედევრი.
აზერბაიჯანული ხალიჩა „აფშანი“
აბრეშუმის ქალაღაი

აზერბაიჯანის კულტურა მრავალი გავლენის შედეგად განვითარდა. დღეისთვის, ეროვნული ტრადიციები კარგადაა შენარჩუნებული, დასავლეთის გავლენისა და კულტური გლობალიზაციის მიუხედავად. აზერბაიჯანული კულტურის ძირითადი ელემენტია: მუსიკა, ლიტერატურა, ხალხური ცეკვები და ხელოვნება, სამზარეულო, არქიტექტურა, კინემატოგრაფია და ნოვრუზ ბაირამი. ეს უკანასკნელი ტრადიციულ საახალწლო დღესასწაულს წარმოადგენდა უძველეს სპარსულ რელიგიაში — ზოროასტრიზმში. ნოვრუზი საოჯახო დღესასწაულია.[237]

აზერბაიჯანის მოსახლეობ, როგორც ზემოთ აღინიშნა, აზერბაიჯანელების გარდა სხვა ეროვნების ან ეთნიკური ჯგუფებისგან შედგება, რომლებიც კომპაქტურად ცხოვრობენ ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში. აზერბაიჯანის ეროვნული და ტრადიციული სამოსია ჩოხა და ფაფახი. არსებობს რადიომაუწყებლობა რუსულ, ქართულ, ქურთულ, ლეზგურ და თალიშურ ენებზე, რომლებიც ფინანსდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან. ბელაქანსა და ხაჩმაზში რამდენიმე ადგილობრივი რადიოსადგური ხუნძურად და თათურად მაუწყებლობს. ბაქოში რამდენიმე გაზეთი გამოიცემა რუსულ, ქურთულ, ლეზგურ და თალიშურ ენაზე. ებრაული საზოგადოება „სოხნუტი“ გაზეთ „აზიზ“-ს აქვეყნებს.[211]

მუსიკა და ხალხური ცეკვები

უზეირ ჰაჯიბეკოვმა ტრადიციული აზერბაიჯანული მუსიკა XX საუკუნის დასაწყისში, დასავლურ სტილთან შეუერთა.

აზერბაიჯანის მუსიკა ეყრდნობა ხალხურ ტრადიციებს, რომლის ასაკიც თითქმის ათას წელს აღწევს.[238] საუკუნეების მანძილზე, აზერბაიჯანული მუსიკა ვითარდებოდა მონოდიის ნიშნით, რომელიც ქმნიდა რითმურად მრავალფეროვან მელოდიებს.[239] აზერბაიჯანულ მუსიკას გაყოფილი რეჟიმი აქვს, სადაც დიდი და მცირე ზომის ქრომატიზაციას დიდი მნიშვნელობა აქვს.[239] ეროვნულ მუსიკალურ ინსტრუმენტებს შორის 14 სიმებიანი, რვა დასარტყამი და ექვსი ჩასაბერი ინსტრუმენტია.[240] ენციკლოპედია „The New Grove Dictionary of Music and Musicians“-ის მიხედვით: „ეთნიკურობის, კულტურისა და რელიგიის თვალსაზრისით აზერბაიჯანელები მუსიკალურად უფრო ახლოს არიან ირანთან ვიდრე თურქეთთან“.[241]

აზერბაიჯანული მუღამი იუნესკოს კაცობრიობის არამატერიალური მემკვიდრეობის შედევრია, ნიზამი განჯევის ხოსრო და შირინის ტრაგიკული რომანის XVI საუკუნის მინიატურა.

მუღამი, მეიხანა და აშიყის ხელოვნება აზერბაიჯანის მრავალი მუსიკალური ტრადიციაა. მუღამი, როგორც წესი, პოეტისა და ინსტრუმენტალური ინტერლუზის მქონე სუიტაა. მუღამის შესრულებისას, მომღერლებმა უნდა შეიმუშაონ ემოციები სიმღერასა და მუსიკას შორის. ცენტრალური აზიის ქვეყნების მუღამის ტრადიციებისგან განსხვავებით, აზერბაიჯანულ მუღამს უფრო თავისუფალი და ნაკლებად ხისტი ფორმა აქვს, რასაც ხშირად ჯაზს ადარებენ.[242] იუნესკომ 2003 წლის 7 ნოემბერს, აზერბაიჯანული მუღამის ტრადიცია კაცობრიობის ზეპირი და არამატერიალური მემკვიდრეობის ძეგლად გამოაცხადა. მეიხანა ერთგვარი ტრადიციული აზერბაიჯანული ხალხური უწესრიგო სიმღერაა, რომელიც ჩვეულებრივ ხორციელდება კონკრეტული საგნის ირგვლივ რამდენიმე ადამიანის მიერ.

აშიყი აერთიანებს პოეზიას, სიუჟეტს, ცეკვას, ვოკალურ და ინსტრუმენტულ მუსიკას ტრადიციულ სპექტაკლის ხელოვნებაში, რომელიც აზერბაიჯანული კულტურის სიმბოლოს წარმოადგენს. ის არის მისტიური ტრუბადური ან სამგზავრო ბარდი, რომელიც მღერის და უკრავს საზზე. ეს ტრადიცია თავისი წარმოშობით უძველესი თურქულ ხალხთა შამანისტური შეხედულებებიდან გამომდინარეობს.[243] 2009 წლის 30 სექტემბერს, აზერბაიჯანული აშუღობის ხელოვნება იუნესკოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ნუსხაში შეიტანეს.[244]

1960-იანი წლების შუა ხანებიდან, აზერბაიჯანში დასავლეთის გავლენით აზერბაიჯანული პოპ-მუსიკის აღმავლობა დაიწყო, რომელის პოპულარობა წლებით იზრდება, ხოლო როკი და ჰიპ-ჰოპი ფართოდ წარმოდგებილია და ვითარდება. აზერბაიჯანულ პოპსა და აზერბაიჯანულ ხალხურ მუსიკას საერთაშორისო პოპულარობით ცნობილი შემსრულებლები წარმოადგენენ, მათ შორისაა ალიმ გასიმოვი, რაშიდ ბეჰბუდოვი, ვაგიფ მუსტაფაზადე, მუსლიმ მაგომაევი, შიოვქათ ალაკბაროვა და რიუბაბა მურადოვა.[245] ევროვიზიის სიმღერის კონკურსში აზერბაიჯანი დიდი ენთუზიაზმით მონაწილეობს, რომლის დებიუტი ამ კონკურსზე 2008 წლის ევროვიზიის სიმღერის კონკურსზე შედგა. ქვეყანამ 2009 წელს მესამე ადგილზე გავიდა, ხოლო მომდევნო წელს მეხუთე ადგილი დაიკავა.[246] 2011 წლის ევროვიზიის სიმღერის კონკურსზე აზერბაიჯანის წარმომადგენლები Ell და Nikki პირველი ადგილი დაიკავა, სიმღერით „Running Scared“, რომელიც საშუალება მისცა 2012 წელს ევროვიზიის სიმღერის კონკურსი ბაქოში ჩატარებულიყო.[247][248] აზერბაიჯანმა ამავე კონკურსის ფინალი არასოდეს გაუშვია.

არსებობს ათობით აზერბაიჯანული ხალხური ცეკვა. ისინი ძირითად სრულდება სადღესასწაულო ღონისძიებებზე და მოცეკვავეები ატარებენ ეროვნულ ტანსაცმელს, როგორიცაა ჩოხა, რომელიც კარგადაა დაცული ეროვნულ ცეკებში. ყველა ცეკვას აქვს ძალიან სწრაფი რიტმი. ეროვნული ცეკვა აზერბაიჯანელი ერის მახასიათებლებს გვიჩვენებს.

ხალხური ხელოვნება

ტრადიციული აზერბაიჯანული ტანსაცმელი და მუსიკალური ინსტრუმენტი.

აზერბაიჯანელებს მდიდარი და გამორჩეული კულტურა გააჩნიათ, რომელთა ძირითადი ნაწილი დეკორატიული და გამოყენებითი ხელოვნებაა. ხელოვნების ეს ფორმა წარმოდგენილია ხელნაკეთობების ფართო სპექტრებით, როგორიცაა საიუველირო საქმიანობა, ხეზე კვეთა, კერვა, ხალიჩების დამზადება, ბეჭდვა, ქსოვა და ქარგვა. ამ ტიპის დეკორატიული ხელოვნების თითოეული სახეობა, გვიჩვენებს აზერბაიჯანელი ერის ნიჭიერებას. ბევრი საინტერესო ფაქტი, რომელიც ეხება ხელოვნებისა და ხელოსნების განვითარებას აზერბაიჯანში, მრავალმა სავაჭრო პერსონამ, მოგზაურმა და დიპლომატებმა სხვადასხვა დროს აღნიშნეს.

აზერბაიჯანული ხალიჩა, რომელიც სხვადასხვა ზომის ტრადიციული ხელნაკეთი ტექსტილისაა, მკვრივი ტექსტურით და სხვადასხვა წყობის ზედაპირით, არის ქვეყნის ბევრი რეგიონისთვის დამახასიათებელი. 2010 წლის ნოემბერში, აზერბაიჯანული ხალიჩა იუნესკომ კაცობრიობის არამატერიალური მემკვიდრეობის შედევრად გამოაცხადა.[249][250]

ხელნაკეთი სპილენძი ლაჰიჯიდან.

აზერბაიჯანი უძველესი დროიდან ცნობილია, როგორც მრავალფეროვანი ხელოვნების ცენტრი. აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრების შედეგად არმოჩნდა, რომ აქ კარგად იყო განვითარებული სოფლის მეურნეობა, მეცხოველეობა, ლითონის სამუშაოები, ჭურჭლის დამზადება, კერამიკისა და ხალიჩების ქსოვა, რომელიც ძვ.წ. II ათასწლეულით თარიღდება. ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენის გაყვანის დროს, დუშბულაღის, ჰასანსუს, ზაიამჩაისა და თოვუზჩაის არქეოლოგიური ძეგლები აღმოაჩინეს, სადაც ადრეული რკინის ხანის ხელოვნების ნიმუშებია მოცემული.[251]

აზერბაიჯანული ხალიჩების დაჯგუფება შეიძლება რამდენიმე დიდ ჯგუფად და უამრავ ქვეჯგუფებად. აზერბაიჯანული ხალიჩის სამეცნიერო კვლევა დაკავშირებულია გამოჩენილი მეცნიერისა და მხატვრის ლათიფ ქერიმოვის სახელთან. მისივე კლასიფიკაციით, ხალიჩების დაჯგუფება უკავშირდებოდა აზერბაიჯანის ოთხი გეოგრაფიულ ზონად: გუბა-შირვანი, განჯა-ყაზახი, ყარაბაღი და თავრიზი.[252]

ლიტერატურა

ხურშიდბანუ ნათევანის ფერწერა, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული აზერბაიჯანელი პოეტი იყო. ის ასევე ყარაბაღის სახანოს ბოლო მმართველის ქალიშვილია.

თანამედროვე აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ტერიტორიულ ზღვრებში დაბადებული შუასაუკუნეების მწერალი იყო სპარსი პოეტი და ფილოსოფოსი ნიზამი, დაბადებული განჯავი, ხოლო შემდეგ განჯა მისი სახელით იწოდა, რომელიც „ხამსეს“ ავტორია, რაც ხუთი რომანტიკული პოემისგან შედგება, მათ შორის „საგანძურის საიდუმლოება“, „ხოსრო და შირინი“ და „ლეილი და მეჯნუნი“.[253]

აზერბაიჯანულ ლიტერატურაში ადრეული ცნობილი ფიგურაა იზედინ ჰასანოღლუ, რომელიც შეადგინა სპარსულ და თურქულ ენებზე გაზელებისგან შემდგარი დივანი.[254][255] სპარსულ ნაწარმოებებში იგი იყენებდა თავის სახელი, ხოლო თურქულ გაზელებში ჰასანოღლუს სახელს იყენებდა.[254]

კლასიკური ლიტერატურა აზერბაიჯანში XIV საუკუნეში ჩამოყალიბდა, თავრიზსა და შირვანში არსებული ადრეული შუა საუკუნეების დიალექტების მიხედვით. ამ პერიოდის პოეტებს შორის იყვნენ ქადი ბურჰანედინი, ჰაკიკი (ყარა-ყოინლუს ჯეჰან-შაჰის ფსევდონიმი) და ჰაბიბი.[256] XIV საუკუნის დასასრული ასევე ნასიმის ლიტერატურული საქმიანობის დაწყების პერიოდი იყო,[257] რომელიც XIV საუკუნის[258] ბოლოსა და XV საუკუნეის დასაწყისის თურქული ლიტერატურული ისტორიის ერთ-ერთი უდიდესი თურქული[259][260][261] ჰურუფი პოეტია, რომელიც ასევე სპარსულ[260][262] და არაბულ[258] ენებზეც შექმნა პოემები. დივანის ლექსების და გაზელების შექმნელები და განმავითარლები იყვნენ ასევე გასიმ ალ-ანვარი, ფუზული და ხათაი (სეფიანთა შაჰის — ისმაილ I-ის ფსევდონიმი).

დედე გორგუდის წიგნი XVI საუკუნის ორი ხელნაწერისგან შედგება,[263] რომელიც XV საუკუნეზე ადრე არ არის დაწერილი.[264][265] წიგნი ოღუზური ზეპირი ტრადიციის ამსახველი 12 ნაწარმოების კოლექციაა.[265] XVI საუკუნის პოეტმა, მუჰამედ ფუზულიმ შექმნა თავისი სამუდამო ფილოსოფიური და ლირიკული გაზელები არაბულ, სპარსულ და აზერბაიჯანულ ენებზე. მისი გარემოცვით ძლიერ შთაბეჭდილი ფუზულიმ, თავისი საზოგადოების წამყვანი ლიტერატურული ფიგურა გახდა. მისი ძირითადი ნამუშევრებია „დივანის გაზილები“ და „გასიდასი“. იმავე საუკუნეში აზერბაიჯანული ლიტერატურა კიდევ უფრო აყვავდა აშუღის (აზერ. Aşıq) პოეტური ჟანრის განვითარებით. ამავე პერიოდში, ხათაის ფსევდონიმით (არაბ. خطائی‎‎) ცნობილმა შაჰ ისმაილმა 1400-მდე ლექსი დაწერა აზერბაიჯანულად,[266] რომლებიც მოგვიანებით გამოქვეყნდა, როგორც მისი დივანი. ამ პერიოდში შეიქმნა უნიკალური ლიტერატურული სტილი „გიშმა“ (აზერ. qoşma), რომელიც შემუშავდა შაჰ ისმაილის და მოგვიანებით მისი შვილისა და მემკვიდრეს, შაჰ თამაზ I-ის მიერ.

XVII და XVIII საუკუნეების მანძილზე, ფუზულის უნიკალური ჟანრი და აშუღის პოეზია გადმოიღეს გამოჩენილმა პოეტებმა და მწერლებმა, როგორებიცაა ყოვსი თავრიზი, შაჰ აბას სანი, აღა მესიჰ შირვანი, ნიშათი, მოლა ვალი ვიდადი, ამანი, მოლა ფანაჰ ვაგიფი, ზაფარი და სხვები. თურქებთან, თურქმენებთან და უზბეკებთან ერთად, აზერბაიჯანელებიც აღნიშნავენ ქოროღლის (აზერ. Koroğlu dastanı) დასტანს, რომელიც ლეგენდარული ხალხური გმირია.[267] ქოროღლის ეპოსის რამდენიმე დოკუმენტირებული ვერსია რჩება აზერბაიჯანის მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის ხელნაწერთა ინსტიტუტში.[255]

თანამედროვე აზერბაიჯანული ლიტერატურა ძირითადად შირვანულ დიალექტზეა დაფუძნებული, ხოლო ირანში თავრიზულზეა დაფუძნებული. პირველი გაზეთი აზერბაიჯანში, „აქინჩი“ 1875 წელს გამოქვეყნდა. XIX საუკუნის შუა რიცხვებში მას ასწავლიდნენ ბაქო, განჯას, შაქი, თბილისის და ირევანის სკოლებში. 1845 წლიდან, იგი რუსეთში სანქტ-პეტერბურგის უნივერსიტეტშიც ასწავლიდნენ.

სამზარეულო

ტრადიციული აზერბაიჯანული კერძი – დუშბარა

აზერბაიჯანის ტრადიციული სამზარეულო ცნობილია თავისი ბოსტნეულისა და მწვანილის სიმდიდრით, რომელიც სეზონურად კერძებისთვის გამოიყენება. ახალი მწვანილები, მათ შორის პიტნა, ქინძი, კამა, ბაზილიკა, ოხრახუში, ტარხუნა, მწვანე ხახვი და სხვა მწვანილები, ძალიან პოპულარულია და ხშირად ამშვენებს ძირითად კერძებს სუფრაზე. აზერბაიჯანული მიწის კლიმატური მრავალფეროვნება და ნაყოფი აისახება ნაციონალურ კერძებში, რომელიც მდიდარია კასპიის ზღვის თევზებით, ადგილობრივი ხორცით (ძირითადად ცხვრისა და საქონლის ხორცი) და სეზონური ბოსტნეულით და მწვანილით. ზაფრანიანი ბრინჯით აზერბაიჯანული ფლოვი ქვეყნის ძირითადი კერძია და შავი ჩაი კი ეროვნული სასმელია.[268] აზერბაიჯანელები ჩაის ხშირად ასხავენ მსხლის ფორმის ტრადიციულ მინის ჭიკაში, რადგან მდიდარი აქვთ ჩაის კულტურა.[269][270] პოპულარული ტრადიციული კერძებია: ბოზბაში (ცხვრის წვნიანი), ყუთაბი (შემწვარი ხორცი) და დუშბარა (ცომს ავსებენ გატარებული ხორცით და მას ზემოდან აყრიან არომატულ სუნელებს).

აზერბაიჯანული ხიზილალა საერთაშორისოდ ცნობილი და აღიარებულია, როგორც ერთ-ერთი უგემრიელესი ხიზილალა. მის სამზარეულოს აერთიანებს 30-ზე მეტი სახის წვნიანი, თუმცა აზერბაიჯანის სამზარეულო განთქმულია ფლავებით. სამზარეულოს ასევე აქვს მრავალი სახის ქაბაბი, რომელიც ძირითადად მზადდება ცხვრის, საქონლის, თევზის ან ქათმის ხორცების გამოყენებით. სამზარეულო კავკასიის მასშტაბით ძალზედ ცნობილია, როგორც ერთ-ერთი უგემრიელესი კერძების მქონე სამზარეულო.

არქიტექტურა

XII საუკუნეში აგებული მომინე ხათუნის მავზოლეუმი ნახიჩევანში.

აზერბაიჯანის არქიტექტურა, როგორც წესი, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ელემენტებს აერთიანებს.[271] ისლამის მთელი ქვეყნის მასშტაბით VII საუკუნეში გავრცელდა, რაც შედეგად ქვეყანაში ისლამური სტილის შემოიტანა. აზერბაიჯანულმა არქიტექტურამ ზენიტს XI-XII საუკუნეებში მიაღწია. ასევე აზერბაიჯანულ არქიტექტურაზე დიდი გავლენა იქონია სპარსულმა არქიტექტურამ. ბევრი უძველესი არქიტექტურული საგანძური, როგორიცაა ყიზყალასი და შირვანშაჰების სასახლე ბაქოში, ასევე ბაქოს იჩერი შეჰერი, რომელიც შეიცავს 50-ზე მეტ ისტორიულ და არქიტექტურულ ძეგლს. იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სავარაუდო სიაში შეტანილი ძეგლები მოიცავს ბაქოს ათეშგიაჰს, მომინე ხათუნის მავზოლეუმს, ჰირკანის ეროვნულ პარკს, ბინაგადის ეროვნულ პარკს, ლიოქბათანის ტალახის ვულკანს, ბაქოს სასცენო მთას, კასპიის ზღვის თავდაცვით ნაგებობებს, შუშას ნაციონალურ ნაკრძალს, ორდუბადის ეროვნულ ნაკრძალსა და შაქის ხანების სასახლეს.[272][273]

სხვა არქიტექტურულ საგანძურებს შორისაა მარდაქანის ოთხკუთხიანი ციხე, იუხარი-ჩარდახლარში მდებარე ფერიყალა, მდინარე არაქსზე აგებული ხიდები და რამდენიმე მავზოლეუმი. XIX და XX საუკუნეებში აშენდა პატარა მონუმენტური არქიტექტურა, მაგრამ გამორჩეული საცხოვრებელი ადგილები ბაქოში აშენდა. უახლესი არქიტექტურული ძეგლებისგან თავისი უჩვეულო დიზაინით ბაქოს მეტროპოლიტენი გამოირჩევა.[274]

XIX და XX საუკუნეებში, ბაქომ განვლო ძალიან სწრაფი განვითარების და გაძლიერების ეტაპი ნავთობის სფეროში, ეს ყველაფერი საკმაოდ დადებითად აისახა ბაქოს მოდერნიზებული და ცივილიზებული არქიტექტურის წარმოშობაზე. საბჭოთა კავშირის დაშლის და დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, ბაქომ ძველი საბჭოთა კავშირის დროინდელი არქიტექტურა განაახლა და შეცვალე თანამედროვე არქიტექტურით.

თანამედროვე აზერბაიჯანული არქიტექტურის ამოცანაა, თანამედროვე ესთეტიკის მრავალფეროვანი გამოყენება და საკუთარი არქიტექტურულ–მხატვრული სტილის ძიება, არსებული ისტორიულ–კულტურულ კონტექსტში. მსხვილი პროექტები, როგორიცაა ჰეიდარ ალიევის ცენტრი, ცეცხლის ცათამბჯენები, ბაქოს კრისტალური დარბაზი, თეთრი ქალაქი და SOCAR Tower-ი, ხელი შეუწყო ქვეყნის თანამედროვე სახის ჩამოყალიბებაში.[275][276]

ხელოვნება

მთავარი სტატია: აზერბაიჯანული ხელოვნება.
ბრძოლის სცენის მინიატურული ფერწერა შაქის ხანების სასახლის კედლებზე, XVIII საუკუნე, ქალაქი შაქი.

აზერბაიჯანული ხელოვნებაში მსოფლიოს ერთ-ერთ უძველეს ხელოვნებათა ობიექტში შედის, რომლებიც აღმოჩენილია ორდუბადის რაიონის გემიგაიას პეტროგლიფების ტერიტორიაზე, რომლებიც ძვ.წ. I-დან IV საუკუნით თარიღდება. ბაზალტის კლდეებზე აღმოჩენილია დაახლოებით 1 500 ამოჭედილი და მოჩუქურთმებული ფერწერული ნამუშევარი ირმის, თხის, ხარების, ძაღლების, გველების, ფრინველების, მისტიური არსებების, ადამიანებისა და სხვადასხვა სიმბოლოების.[277] ნორვეგიელი ეთნოგრაფი და მოგზაური თურ ჰეიერდალი დარწმუნებული იყო, რომ დაახლოებით ჩვ. წ. 100 წელს ეს ხალხი აქედან სკანდინავიაში ჩავიდნენ და მათ ნავიანობის უნარ-ჩვევები წაიღეს.[278][279][280]

საუკუნეების მანძილზე აზერბაიჯანული ხელოვნება ბევრი სტილისტური ცვლილება განიცადა. აზერბაიჯანული ფერწერა ტრადიციულად ხასიათდება ფერისა და სინათლის სითბოთი, როგორც ეს ასახულია აზიმ აზიმზადისა და ბაჰრუზ კანგარლის ნაწარმოებებში, ასევე რელიგიური მოღვაწეებისა და კულტურული პირების ნამუშევრებში.[281] ასობით წლის მანძილზე აზერბაიჯანულ ფერწერულობას კავკასიაში უპირატესობა ჰქონდა, დაწყებული რომაული და ოსმალეთის პერიოდიდან და გაგრძელებული საბჭოთა და ბაროკოს პერიოდით. ამ პერიოდის განმავლობაში გამორჩეული სხვა ცნობილი მხატვრები არიან: სატარ ბაჰლულზადე, თოღრულ ნარიმანბეიოვი, თაჰირ სალაჰოვი, ალაკბარ რზაგულიევი, მირზა გადიმ ირავანი, მიქაილ აბდულაევი და ბოიუქაღა მირზაზადე.[282]

კინო

კადრი ფილმიდან ნავთობისა და მილიონთა სამეფოში, 1916 წელი.

კინემატოგრაფია აზერბაიჯანში 1898 წლით თარიღდება. სინამდვილეში კი აზერბაიჯანი ერთ-ერთია იმ პირველი ქვეყნებიდან, რომლებიც ჩაერთვნენ კინემატოგრაფიაში.[283] აქედან გამომდინარე, გასაკვირი არ არის, რომ კინოაპარატი მალევე ბაქოშიც გამოჩნდა. XX საუკუნის დასაწყისში, კასპიის სანაპირო აწარმოებდა მსოფლიოს ნავთობის 50%-ზე მეტს. როგორც დღეს, ასევე ადრე ნავთობის ინდუსტრია იზიდავდა უცხოელ ინვესტორებსა და მუშებს. ნავთობის ბუმმა დასაწყისი მისცა აზერბაიჯანის სწრაფ განვითარებას.[284] 1919 წლის 28 მაისს ადრ-ში, დამოუკიდებლობის დღისადმი მიძღვნილი დღესასწაული დოკუმენტურ ფილმში „აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის დღე“ გადაიღეს, რომლის პრემიერა 1919 წლის ივნისში, ბაქოში გამართულ რამდენიმე თეატრში შედგა.[285] 1920 წელს, საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, აზერბაიჯანის რევოლუციური კომიტეტის თავმჯდომარემ ნარიმან ნარიმანოვმა, ხელი მოაწერა ბრძანებას აზერბაიჯანის კინემატოგრაფიის ნაციონალიზაციას. რაც აზერბაიჯანის ანიმაციის შექმნას საფუძველი დაუდო.[285]

პირველი ფილმის სტუდია ბაქოში, 1920 წელს დაარსდა. სტუდია მდებარეობდა ბაქოს მთავრობის შენობის უკან. თუმცა ეს შენობა დღეს უკვე აღარ არსებობს. ფრანგი ალექსანდრე მიშონი პირველი მეწარმე იყო, რომელიც ჩამოვიდა და დასახლდა ბაქოში. ის პროფესიით ფოტოგრაფი და ოპერატორი იყო. მიჩნეულია, რომ ის ბაქოში 25 წელზე მეტს ცხოვრობდა, სადაც მან დააარსა ფოტო სტუდია და აქტიურად იღებდა მონაწილეობას ბაქოს სამეცნიერო ფოტოწრის შექმნაში, სადაც გახდა მისი მდივანი. 1879–1905 წლებში, მან დოკუმენტური სურათები გადაიღო ბაქოს ლანდშაპტზე, ნავთობის ამოფრქვევასა და საშინელ ხანძარზე, რომელმაც მთლიანად გაანადგურა ნავთობის საბადოები. მოგვიანებით, 1898 წელს, მიშონმა დაიწყო ყოველდღიური სარათების გადაღება, რომელიც ასახავდა ბაქოს ცხოვრებას. ამ სურატების გამოფენა მას პარიზში სურდა. მიშონის გადარებული კადრები ჯერ კიდევ არსებობს აზერბაიჯანის საერთაშორისო კინემატოგრაფისტთა კავშირის არქივში. კავკასიის ხალხური ცეკვები მოგვიანებით გამოყენებულ იქნა დოკუმენტურ ფილმში, ასევე ამ ფილმში ნაჩვენები იყო ის საშინელი ხანძარი რომელმაც მთლიანად გაანადგურა ნავთობის საბადოები. სწორედ ამ ფილმით აღნიშნეს მსოფლიო კინოს 100 წლისთავი საფრანგეთში 1995 წელს.[286]

1991 წელს, საბჭოთა კავშირისგან დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, ბაქოში პირველი ბაქოს საერთაშორისო კინოფესტივალი გაიმართა სახელად „აღმოსავლეთი—დასავლეთი“. 2000 წლის დეკემბერში, აზერბაიჯანის ყოფილმა პრეზიდენტმა ჰეიდარ ალიევმა ხელი მოაწერა ბრძანებას, რომლის მიხედვით 2 აგვისტო აზერბაიჯანის კინემატოგრაფების პროფესიულ დღესასწაულად გამოცხადდა. დღეს აზერბაიჯანელი კინემატოგრაფები კვლავ პრობლემების წინაშე არიან, რომლებიც საბჭოთა კავშირის შექმნამდე, 1920 წელსაც არსებობდა. ფილმების შინაარსის არჩევა და სპონსორობის გაწევა, კვლავ დიდწილად კინემატოგრაფის ინიციატივად რჩება.[283]

მედია და მედია თავისუფლება

არსებობს სამი სახელმწიფო ტელევიზია: AzTV, İdman Azərbaycan და Mədəniyyət TV. ასევე არსებობს ერთი საზოგადოებრივი და 6 კერძო არხი: İctimai TV, ANS TV, Space TV, Lider TV, Azad Azərbaycan, Xəzər TV და ARB.

ადამიანის უფლებები აზერბაიჯანში

აზერბაიჯანის კონსტიტუცია აძლევს სიტყვის თავისუფლების გარანტიას, მაგრამ ეს პრაქტიკაში არ მუშაობს. პრესისა და მედიის თავისუფლების მხრივ რამდენიმე წლის უკუსვლის შემდეგ, აზერბაიჯანში მედიის მდგომარეობა სწრაფად გაუარესდა, რომელიც სამთავრობო კამპანიის ფარგლებში განხორციელდა, რაც ოპოზიციისა და კრიტიკის ჩახშობას გულისხმობდა, ეს იმის მიუხედავად, რომ ქვეყანა ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტს ხელმძღვანელობდა (2014 წლის მაისი-ნოემბერი). სამართალდარღვევებისა და ჟურნალისტების მიმართ ძალადობისგან დაუსჯელობა კვლავ ნორმად რჩება.[287] ყველა უცხოური მაუწყებლობა ქვეყანაში აკრძალულია.[288]

Freedom House-ის „პრესის თავისუფლების“ 2013 წლის ანგარიშის თანახმად, აზერბაიჯანის პრესის თავისუფლების სტატუსია — „არათავისუფალი“, ხოლო აზერბაიჯანი 196 ქვეყნიდან 177-ე ადგილზეა.[289]

რადიო თავისუფალი ევროპა/რადიო თავისუფლება და ამერიკის ხმა აკრძალულია ქვეყანაში.[290]

უკანასკნელი რამდენიმე წლის განმავლობაში, სამი ჟურნალისტი მოკლეს და რამდენიმე სასამართლოების მიერ იდევნებოდა, რომელიც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ორგანიზაციებმა არასამართლიან ფაქტად აღიარეს. 2015 წლის ჟურნალისტთა დაცვის კომიტეტის ინფორმაციით, აზერბაიჯანში ყველაზე მეტი ჟურნალისტია დაკავებული, ვიდრე ევროპაში და ცენტრალურ აზიაში, ასევე ქვეყანა მსოფლიოში მე-5 ყველაზე მეტად ცენზურული ქვეყანაა და უსწრებს ამ მაჩვენებლით ირანსა და ჩინეთს.[291]

Amnesty International-ის 2015 წლის ოქტომბრის ანგარიშში აღნიშნულია, რომ „ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში აზერბაიჯანში ადამიანის უფლებები მძიმედ გაუარესდა. აზერბაიჯანს უფლება აქვს მოახდინოს რეპრესიების უპრეცედენტო დონე და ამ პროცესში თითქმის მთლიანად გააუვნებელოს სამოქალაქო საზოგადოება“.[292] Amnesty-ის 2015/16 წლის ყოველწლიური მოხსენება ქვეყნის შესახებ აცხადებს:[293] „...პოლიტიკური მოწინააღმდეგების დევნა გაგრძელდა. ადამიანის უფლებათა დამცველმა ორგანიზაციებმა ვერ შეძლეს მუშაობის განახლება. სინდისის მინიმუმ 18 პატიმარი პატიმრობაში დარჩება წლის ბოლომდე. დამოუკიდებელი ჟურნალისტებისა და აქტივისტების მიმართ რეპრესიები გრძელდებოდა როგორც ქვეყანაში, ისე საზღვარგარეთ, ხოლო მათი ოჯახის მიმართ გრძელდება ძალადობა და დაპატიმრებები. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო მონიტორები აკრძალეს და ქვეყნიდან გააძევეს. წამებისა და სხვა არასათანადო მოპყრობის შესახებ ანგარიშები გრძელდებოდა.“

2017 წლის 29 მაისს, საქართველოს დედაქალაქ თბილისში, აზერბაიჯანელი ოპოზიციონერი ჟურნალისტი და ალიევის ქონების შესახებ ინფორმაციის გამსაჯაროვებელი აფგან მუხტარლი გაუჩინარდა. თუმცა, მომდევნო დღესვე გაირკვა, რომ მუხტარლი ბაქოს საპყრობილეშია. აზერბაიჯანული მხარის ინფორმაციით, მუხტარლი მაშინ დააკავეს, როდესაც მან საზღვარი უკანონოდ გადაკვეთა. თუმცა თვითონ ჟურნალისტის ვერსიით, იგი ქართველმა სპეცსამსახურებმა გაიტაცეს და შემდეგ აზერბაიჯანულ მხარეს გადასცეს.[294][295] აღსანიშნავია, რომ მუხტარლი საქართველოში 2015 წელს ჩამოვიდა, სადაც აზერბაიჯანის მთავრობის დევნის გამო იმყოფებოდა.[296]

სპორტი

მთავარი სტატია: სპორტი აზერბაიჯანში.
შაჰრიარ მამედიაროვი 2013 წლის მსოფლიოს სწრაფი მოჭადრაკე და ორგზის ევროპის ჩემპიონი ჭადრაკში.

თავისუფალი ჭიდაობა აზერბაიჯანში ტრადიციულად ითვლება ეროვნულ სპორტად, რომელშიც აზერბაიჯანმა ეროვნულ ოლიმპიურ კომიტეტში გაწევრიანების შემდეგ თოთხმეტი მედალი მოიპოვა, მათ შორის ოთხი ოქროს. ამჟამად, აზერბაიჯანში ყველაზე პოპულარული სპორტია ფეხბურთი და ჭიდაობა.

ფეხბურთი აზერბაიჯანში ყველაზე პოპულარული სპორტის სახეობაა და 9 122 რეგისტრირებული ფეხბურთელით აზერბაიჯანის საფეხბურთო ფედერაციების ასოციაცია ქვეყნის უდიდესი სპორტული ასოციაციაა.[297][298] ამის მიუხედავად, აზერბაიჯანის ეროვნული საფეხბურთო ნაკრების მაჩვენებელი საერთაშორისო საფეხბურთო კლუბებთან შედარებით დაბალია. ყველაზე წარმატებული აზერბაიჯანული საფეხბურთო კლუბებია ნეფთჩი ბაქო, ინტერ ბაქო, ყარაბაღი და ხაზარ ლენქორანი. 2012 წელს, ნეფთჩი ბაქო გახდა პირველი აზერბაიჯანული გუნდი, რომელიც გავიდა ევროპის კონკურსის ჯგუფურ ეტაპს, რომელმაც დაამარცხა APOEL-ი კვიპროსში 4-2 ანგარიშით, 2012-13 წლების უეფას ევროპის ლიგის პლეი-ოფში.[299][300] 2014 წელს, ყარაბაღი გახდა მეორე აზერბაიჯანული კლუბი, რომელიც გავიდა უეფას ევროპის ლიგის ჯგუფურ ეტაპზე. ფუტსალი კიდევ ერთი პოპულარული სპორტის სახეობაა ქვეყანაში. 2010 წლის უეფას ფუტსალის ჩემპიონატში, აზერბაიჯანის ეროვნული ნაკრების გუნდი მეოთხე ადგილს მიაღწია, ხოლო ადგილობრივმა გუნდმა „არაზ-ნახიჩევანმა“ ბრინჯაოს მედალი მოიპოვა 2009-10 წლების უეფას ფუტსალის თასზე და 2013-14 წლების უეფას ფუტსალის თასზე.[301] აზერბაიჯანი ესპანეთის საფეხბურთო კლუბ ატლეტიკო მადრიდის მთავარი სპონსორი იყო 2013/2014 და 2014/2015 წლის სეზონებზე.[302]

ნარდიც ასევე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს აზერბაიჯანულ კულტურაში.[303] თამაში ძალიან პოპულარულია აზერბაიჯანში და ფართოდაა გავრცელებული ადგილობრივ საზოგადოებას შორის.[304] ასევე არსებობს აზერბაიჯანული ექსპერტების მიერ შემუშავებული და გაანალიზებული ნარდის სხვადასხვა ვარიაციები.[305]


აზერბაიჯანი მსოფლიოს ერთ-ერთი წამყვანი ფრენბურთის ქვეყანაა და აზერბაიჯანის ქალთა ფრენბურთის სუპერლიგა მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ქალთა ლიგაა. აზერბაიჯანის ქალთა ეროვნული ნაკრები 2005 წლის ევროპის ჩემპიონატზე მეოთხე ადგილზე გავიდა.[306] გასული წლების განმავლობაში, აზერბაიჯანის ისეთი გუნდები, როგორიცაა „რაბითა ბაქო“ და „აზერრეიელ ბაქო“, ევროპის ჩემპიონატზე დიდ წარმატებას მიაღწიეს.[307] აზერბაიჯანელი ფრენბურთელების შემადგენლობაში შედიან ვალერია მამადოვა, ოქსანა ქურთი, ინესა ქორქმაზი, ნატალია მამადოვა და ალა ჰასანოვა.

სხვა ცნობილი აზერბაიჯანელი სპორტსმენები არიან ნამიგ აბდულაევი, თოღრულ ასკეროვი, როვშან ბაირამოვი, შარიფ შარიფოვი, მარია სტადნიკი და ფარიდ მანსუროვი ჭიდაობაში, ნაზიმ ჰუსეინოვი, ელნურ მამადლი, ელხან მამადოვი და რუსტამ ორუჯევი ძიუდოში, რაფაელ აღაევი კარატეში, მაჰამადრასულ მაჯიდოვი და აღასი მამადოვი კრივში, ნიზამი ფაშაევი ოლიმპიურ ატლეტიკაში, აზად ასკაროვი პანკრანში, ედუარდ მამადოვი კიკბოქსინგში და K-1 ბრძოლაში ზაბით სამადოვი.

აზერბაიჯანში იმართება ფორმულა ერთის რბოლა და ქვეყანაში ფორმულა ერთის პირველი გრანპრი 2016 წლის 19 ივნისს გაიმართა.[308] აზერბაიჯანში ყოველწლიურად სხვა გამართული ღონიზძიებებია: ბაქოს თასი ჩოგბურთში და ველორბოლა „ტურ-დე-ბაქო“.

2000 წლის ბოლოდან, აზერბაიჯანში რამდენიმე მსხვილი შეჯიბრება გაიმართა, მათ შორის „2013 F1 Powerboat მსოფლიო ჩემპიონატი“, „2012 FIFA U-17 ქალთა მსოფლიო თასი“, „2011 AIBA მსოფლიო ბოქსის ჩემპიონატი“, „2010 ევროპის ჭიდაობის ჩემპიონატი“, „2009 რიტმული ტანვარჯიშის ევროპის ჩემპიონატი“, „2014 ევროპის ტაეკვონდოს ჩემპიონატი“, „2014 რიტმული ტანვარჯიშის ევროპის ჩემპიონატი“, „2016 მსოფლიოს ჭადრაკის ოლიმპიადა“.[309] 2012 წლის 8 დეკემბერს, ბაქო შეირჩა 2015 წლის პირველი ევროპული თამაშების ჩატარების ადგილად.[310] ბაქო ასევე 2017 წელს მეოთხე ისლამური სოლიდარობის თამაშებს უმასპინძლა.

ლიტერატურა

რესურსები ინტერნეტში

საერთო ინფორმაცია

სამთავრობო რესურსები

ძირითადი მედია

ტურიზმი

იხილეთ აგრეთვე

სქოლიო

  1. ↑ Azərbaycan əhalisinin sayı 10 milyon nəfərə çatıb Azerbaijani. The New Azerbaijan Party (6 April 2019).
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Azerbaijan. International Monetary Fund.
  3. ↑ Gini Index. World Bank. ციტირების თარიღი: 2 March 2011.
  4. ↑ Human Development Index, 2012 Update. United Nations (2011). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 იანვარი 2012. ციტირების თარიღი: 15 June 2012.
  5. ↑ While often politically aligned with Europe, Azerbaijan is generally considered to be at least mostly in Southwest Asia geographically with its northern part bisected by the standard Asia-Europe divide, the Greater Caucasus. The United Nations classification of world regions places Azerbaijan in Western Asia; the CIA World Factbook places it mostly in Southwest Asia [1] დაარქივებული 2016-07-09 საიტზე Wayback Machine. and Merriam-Webster's Collegiate Dictionary places it in both; NationalGeographic.com, and Encyclopædia Britannica also place Georgia in Asia. Conversely, some sources place Azerbaijan in Europe such as Worldatlas.com.
  6. ↑ Pipes, Richard (1997). The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923, 2nd, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, გვ. 218–220, 229. ISBN 978-0-674-30951-7. 
  7. ↑ King, David C. (2006). Azerbaijan. Marshall Cavendish, გვ. 27. ISBN 978-0761420118. 
  8. ↑ Zürcher, Christoph (2007). The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus ([Online-Ausg.. ed.).]. New York: New York University Press, გვ. 168. ISBN 978-0814797099. 
  9. ↑ Резолюция СБ ООН № 822 от 30 апреля 1993 года
  10. ↑ Резолюция СБ ООН № 853 от 29 июля 1993 года
  11. ↑ Резолюция СБ ООН № 874 14 октября 1993 года
  12. ↑ Резолюция СБ ООН № 884 от 12 ноября 1993 года
  13. ↑ Kramer, Andrew E.. (November 10, 2020) Facing Military Debacle, Armenia Accepts a Deal in Nagorno-Karabakh War.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 Azerbaijan: Membership of international groupings/organisations. British Foreign & Commonwealth Office. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 ივნისი 2007. ციტირების თარიღი: 26 May 2007.
  15. ↑ Europa Publications Limited (1998). Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States. Routledge, გვ. 154. ISBN 978-1-85743-058-5. 
  16. ↑ 16.0 16.1 Elections & Appointments – Human Rights Council. United Nations. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 December 2008. ციტირების თარიღი: 3 January 2009.
  17. ↑ „The non-aligned engagement“. The Jakarta Post. ციტირების თარიღი: 26 May 2011.
  18. ↑ Cornell, Svante E. (2010). Azerbaijan Since Independence. M.E. Sharpe, გვ. 165, 284. „Indicative of general regional trends and a natural reemergence of previously oppressed religious identity, an increasingly popular ideological basis for the pursuit of political objectives has been Islam.... The government, for its part, has shown an official commitment to Islam by building mosques and respecting Islamic values... Unofficial Islamic groups sought to use aspects of Islam to mobilize the population and establish the foundations for a future political struggle.... Unlike Turkey, Azerbaijan does not have the powerful ideological legacy of secularism... the conflict with Armenia has bred frustration that is increasingly being answered by a combined Islamic and nationalist sentiment, especially among younger people... All major political forces are committed to secularism and are based, if anything, on a nationalist agenda.“ 
  19. ↑ http://www.gallup.com/poll/114211/alabamians-iranians-common.aspx
  20. ↑ https://worldview.gallup.com/default.aspx
  21. ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2020-11-23. ციტირების თარიღი: 2017-05-31.
  22. ↑ http://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/02/27/muslims-and-islam-key-findings-in-the-u-s-and-around-the-world/
  23. ↑ Human Development Index and its components (PDF). United Nations Development Programme. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-11-21. ციტირების თარიღი: 2016-12-25.
  24. ↑ „Interactive Infographic of the World's Best Countries“. Newsweek. 15 აგვისტო 2010. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 July 2011. ციტირების თარიღი: 24 July 2011.
  25. ↑ Literacy rate among schoolchildren in Azerbaijan is 100% – UN report. News.Az (28 October 2011). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 დეკემბერი 2015. ციტირების თარიღი: 25 დეკემბერი 2016.
  26. ↑ Employment statistics in Azerbaijan. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 26 May 2007.
  27. ↑ Global Competitiveness Index 2016–2017 edition. World Economic Forum. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-06-02. ციტირების თარიღი: 2017-05-31.
  28. ↑ Global Competitiveness Index 2015 edition. World Economic Forum.
  29. ↑ Jafarov, Kamal (2013-07-31). „Azerbaijan's one-stop public service shop is driving up efficiency“. The Guardian (ინგლისური). ISSN 0261-3077. ციტირების თარიღი: 2017-03-14.
  30. ↑ Anti-Corruption Reforms in AZERBAIJAN. Fourth Round of Monitoring of the Istanbul Anti-Corruption Action Plan. OECD (16 January 2017).
  31. ↑ 2015 United Nations Public Service Awards Winners. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-02-15. ციტირების თარიღი: 2017-05-31.
  32. ↑ „ASAN Service Index Will Measure Quality of Public Service Delivery“ (ინგლისური). ციტირების თარიღი: 2017-03-14.
  33. ↑ Azerbaijan and the 2013 presidential election. UK Parliament briefing papers (25 October 2013).
  34. ↑ 2012 Corruption Perceptions Index – Results. Transparency International. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 მაისი 2013. ციტირების თარიღი: 4 July 2015.
  35. ↑ Introduction: Azerbaijan. CIA World Factbook. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 ივლისი 2016. ციტირების თარიღი: 6 March 2014.
  36. ↑ Human Rights Watch: Azerbaijan. Human Rights Watch. ციტირების თარიღი: 6 March 2014.
  37. ↑ Minahan, James (1998). Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States. Greenwood Publishing Group, გვ. 20. ISBN 978-0-313-30610-5. 
  38. ↑ Chamoux, François (2003). Hellenistic Civilization. John Wiley and Sons, გვ. 26. ISBN 978-0-631-22241-5. 
  39. ↑ Bosworth A.B., Baynham E.J. (2002). Alexander the Great in Fact and fiction. Oxford University Press, გვ. 92. ISBN 978-0-19-925275-6. 
  40. ↑ Houtsma, M. Th. (1993). First Encyclopaedia of Islam 1913–1936, reprint, BRILL. ISBN 978-90-04-09796-4. 
  41. ↑ Schippmann, Klaus (1989). Azerbaijan: Pre-Islamic History. Encyclopædia Iranica, გვ. 221–224. ISBN 978-0-933273-95-5. 
  42. ↑ Nevertheless, "despite being one of the chief vassals of Sasanian Shahanshah, the Albanian king had only a semblance of authority, and the Sassanid marzban (military governor) held most civil, religious, and military authority.
  43. ↑ 43.0 43.1 Swietochowski, Tadeusz (1999). Historical Dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: The Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-3550-4. 
  44. ↑ Darmesteter, James (2004). „Frawardin Yasht“, Avesta Khorda Avesta: Book Of Common Prayer, reprint, Kessinger Publishing, გვ. 93. ISBN 978-1-4191-0852-5. 
  45. ↑ 45.0 45.1 Azerbaijan: Early History: Iranian and Greek Influences. U.S. Library of Congress. ციტირების თარიღი: 7 June 2006.
  46. ↑ Atabaki, Touraj (4 September 2006). Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers. I.B.Tauris, გვ. 132. ISBN 978-1-86064-964-6. 
  47. ↑ Yilmaz, Harun (2015) National Identities in Soviet Historiography: The Rise of Nations Under Stalin. Routledge, გვ. 21. ISBN 978-1317596646. „On May 27, the Democratic Republic of Azerbaijan (DRA) was declared with Ottoman military support. The rulers of the DRA refused to identify themselves as [Transcaucasian] Tatar, which they rightfully considered to be a Russian colonial definition. (...) Neighboring Iran did not welcome did not welcome the DRA's adoptation of the name of "Azerbaijan" for the country because it could also refer to Iranian Azerbaijan and implied a territorial claim.“ 
  48. ↑ Barthold, Vasily (1963) Sochineniya, vol II/1. Moscow, გვ. 706. „"(...) whenever it is necessary to choose a name that will encompass all regions of the republic of Azerbaijan, name Arran can be chosen. But the term Azerbaijan was chosen because when the Azerbaijan republic was created, it was assumed that this and the Persian Azerbaijan will be one entity, because the population of both has a big similarity. On this basis, the word Azerbaijan was chosen. Of course right now when the word Azerbaijan is used, it has two meanings as Persian Azerbaijan and as a republic, its confusing and a question rises as to which Azerbaijan is talked about."“ 
  49. ↑ 49.0 49.1 Atabaki, Touraj (2000) Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. I.B.Tauris, გვ. 25. ISBN 9781860645549. 
  50. ↑ 50.0 50.1 50.2 Dekmejian, R. Hrair; Simonian, Hovann H. (2003) Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. I.B. Tauris, გვ. 60. ISBN 978-1860649226. „Until 1918, when the Musavat regime decided to name the newly independent state Azerbaijan, this designation had been used exclusively to identify the Iranian province of Azerbaijan.“ 
  51. ↑ 51.0 51.1 51.2 Rezvani, Babak (2014) Ethno-territorial conflict and coexistence in the caucasus, Central Asia and Fereydan: academisch proefschrift. Amsterdam: Amsterdam University Press, გვ. 356. ISBN 978-9048519286. „"The region to the north of the river Araxes was not called Azerbaijan prior to 1918, unlike the region in northwestern Iran that has been called since so long ago."“ 
  52. ↑ Fragner, B.G. (2001) Soviet Nationalism: An Ideological Legacy to the Independant Republics of Central Asia. I.B. Tauris and Company, გვ. 13–32. „In the post Islamic sense, Arran and Shirvan are often distinguished, while in the pre-Islamic era, Arran or the western Caucasian Albania roughly corresponds to the modern territory of the republic of Azerbaijan. In the Soviet era, in a breathtaking manipulation, historical Azerbaijan (northwestern Iran) was reinterpreted as "South Azerbaijan" in order for the Soviets to lay territorial claim on historical Azerbaijan proper which is located in modern-day northwestern Iran.“ 
  53. ↑ Comrie, Bernard (1981). The Languages of the Soviet Union. CUP Archive, გვ. 162. GGKEY:22A59ZSZFJ0. 
  54. ↑ თეიმურაზ ბატონიშვილი. „ისტორია დაწყებითგან ივერიისა, ესე იგი გიორგისა, რომელ არს სრულიად საქართველოისა“
  55. ↑ Azakov, Siyavush. National report on institutional landscape and research policy Social Sciences and Humanities in Azerbaijan. Institute of Physics. Azerbaijan National Academy of Sciences. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 დეკემბერი 2015. ციტირების თარიღი: 27 May 2007.
  56. ↑ Chaumont, M. L. (1984). „Albania“, Encyclopædia Iranica. 
  57. ↑ Maps and accompanying commentary in Hewsen, Robert H. Armenia: a Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, 2001: map 19 (Orontid Armenia, p. 33), map 20 (Empire of Tigranes the Great, p. 34, map 21 (Artaxiad Armenia, p. 35), map 27 (Arsakid Armenia, p. 45
  58. ↑ A. E. Redgate. The Armenians. Blackwell Publishers. Oxford. Maps 2.1, 7.2, 8.2
  59. ↑ Hewsen, Robert H. Armenia: a Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, 2001, p. 102.
  60. ↑ Robert H. Hewsen. Ethno-history and the Armenian influence upon the Caucasian Albanians. Classical Armenian culture: Influence and creativity, Scholars press, Philadelphia, 1982, p.33.
  61. ↑ Hewsen, Robert H. Armenia: a Historical Atlas. Chicago. University of Chicago Press. 2001 /// map Caucasian Albania
  62. ↑ Hewsen, Robert H. Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians. Classical Armenian Culture: Influences and Creativity. Thomas J. Samuelian. Philadelphia: Scholars Press. 1982. გვ. 45
  63. ↑ Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: a Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, გვ. 32–33, map 19 (shows the territory of modern Nagorno-Karabakh as part of the Orontids' Kingdom of Armenia). 
  64. ↑ Моисей Хоренский. Армянская География VII в. Перевод Патканова К.П. СПб., 1877. стр. 40,17
  65. ↑ Hewsen, Robert H. "The Kingdom of Artsakh," in T. Samuelian & M. Stone, eds. Medieval Armenian Culture. Chico, CA, 1983
  66. ↑ Yarshater, E. (1987). „The Iranian Language of Azerbaijan“, Encyclopædia Iranica. 
  67. ↑ Ludwig, Paul (1998). Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies, Nicholas Sims-Williams (ed.), Cambridge: Wiesbaden: Reichert. ISBN 978-3-89500-070-6. 
  68. ↑ Roy, Olivier (2007). The new Central Asia: geopolitics and the birth of nations, reprint, I.B. Tauris, გვ. 6. ISBN 978-1-84511-552-4. 
  69. ↑ R. Ward, Steven (2009). Immortal: a military history of Iran and its armed forces. Georgetown University Press, გვ. 43. ISBN 978-1-58901-258-5. 
  70. ↑ Malcolm Wagstaff, John (1985). The evolution of middle eastern landscapes: an outline to A.D. 1840, Part 1840. Rowman & Littlefield, გვ. 205. ISBN 978-0-389-20577-7. 
  71. ↑ L. Altstadt, Audrey (1992). The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Hoover Press, გვ. 5. ISBN 978-0-8179-9182-1. 
  72. ↑ Akiner, Shirin (2004). The Caspian: politics, energy and security. RoutledgeCurzon, გვ. 158. ISBN 978-0-7007-0501-6. 
  73. ↑ Shirin Akiner (2004). The Caspian. Taylor & Francis. ISBN 9780203641675. ციტირების თარიღი: 4 July 2015. 
  74. ↑ "In Safavi times, Azerbaijan was applied to all the muslim-ruled khanates of the eastern Caucasian as well, as to the area south of the Araz River as far as the Qezel Uzan River, the latter region being approximately the same as the modern Iranian ostans of East and West Azerbaijan."Atkin, Muriel (1980). Russia and Iran, 1780–1828. University of Minnesota Press, გვ. xi. ISBN 978-0-8166-5697-4. 
  75. ↑ Walker, Christopher J. (1980) Armenia, the survival of a nation. Croom Helm, გვ. 45. „Tsitsianov next moved against the semi-independent Iranian khanates. On the thinnest of pretexts he captured the Muslim town of Gandja, the seat of Islamic learning in the Caucasus (...)“ 
  76. ↑ Saparov, Arsène (2014) From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh. Routledge. ISBN 978-1317637837. „Even though these principalities [the khanates] had not been under Iranian suzerainty since the assasination of Nadir Shah in 1747, they were traditionally considered an inalienable part of Iranian domains. (...) To the semi-independent Caucasian principalities the appearance of the new Great Power (...)“ 
  77. ↑ Kashani-Sabet, Firoozeh (May 1997). „Fragile Frontiers: The Diminishing Domains of Qajar Iran“. International Journal of Middle East Studies. 29 (2): 210. doi:10.1017/s0020743800064473. ციტატა: „In 1795, Ibrahim Khalil Khan, the wali of Qarabagh, warned Sultan Selim III of Aqa Muhammad Khan's ambitions. Fearing for his independence, he informed the Sultan of Aqa Muhammad Khan's ability to subdue Azerbaijan and later Qarabagh, Erivan, and Georgia.“
  78. ↑ Barker, Adele Marie; Grant, Bruce (2010) The Russia Reader: History, Culture, Politics. Duke University Press, გვ. 253. ISBN 978-0822346487. „But they were relatively more accessible given the organization of small, centralized, semi-independent khanates that functioned through the decline of Iranian rule after the death of Nadir Shah in the mid-eighteenth century (...)“ 
  79. ↑ Avery, Peter (1991). The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press, გვ. 126. ISBN 978-0-521-20095-0. „Agha Muhammad Khan could now turn to the restoration of the outlying provinces of the Safavid kingdom. Returning to Tehran in the spring of 1795, he assembled a force of some 60,000 cavalry and infantry and in Shawwal Dhul-Qa'da/May, set off for Azarbaijan, intending to conquer the country between the rivers Aras and Kura, formerly under Safavid control. This region comprised a number of khanates of which the most important was Qarabagh, with its capital at Shusha; Ganja, with its capital of the same name; Shirvan across the Kura, with its capital at Shamakhi; and to the north-west, on both banks of the Kura, Christian Georgia (Gurjistan), with its capital at Tiflis.“ 
  80. ↑ Encyclopedia of Soviet law By Ferdinand Joseph Maria Feldbrugge, Gerard Pieter van den Berg, William B. Simons, Page 457
  81. ↑ King, Charles (2008). The ghost of freedom: a history of the Caucasus. University of Michigan, გვ. 10. ISBN 978-0-19-517775-6. 
  82. ↑ Gabor Agoston,Bruce Alan Masters. Encyclopedia of the Ottoman Empire Infobase Publishing, 1 January 2009 ISBN 1438110251 p 125
  83. ↑ Multiple Authors. „Caucasus and Iran“. Encyclopædia Iranica. ციტირების თარიღი: 3 September 2012.
  84. ↑ Swietochowski, Tadeusz (2004). Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press, გვ. 5. ISBN 978-0-521-52245-8. 
  85. ↑ 85.0 85.1 Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 728–729 ABC-CLIO, 2 December 2014 ISBN 1598849484
  86. ↑ 86.0 86.1 86.2 Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press, გვ. 69, 133. ISBN 978-0-231-07068-3. 
  87. ↑ L. Batalden, Sandra (1997). The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics. Greenwood Publishing Group, გვ. 98. ISBN 978-0-89774-940-4. 
  88. ↑ E. Ebel, Robert, Menon, Rajan (2000). Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus. Rowman & Littlefield, გვ. 181. ISBN 978-0-7425-0063-1. 
  89. ↑ Andreeva, Elena (2010). Russia and Iran in the great game: travelogues and orientalism, reprint, Taylor & Francis, გვ. 6. ISBN 978-0-415-78153-4. 
  90. ↑ Çiçek, Kemal, Kuran, Ercüment (2000). The Great Ottoman-Turkish Civilisation. University of Michigan. ISBN 978-975-6782-18-7. 
  91. ↑ Ernest Meyer, Karl, Blair Brysac, Shareen (2006). Tournament of Shadows: The Great Game and the Race for Empire in Central Asia. Basic Books, გვ. 66. ISBN 978-0-465-04576-1. [მკვდარი ბმული]
  92. ↑ Swietochowski, Tadeusz. Eastern Europe, Russia and Central Asia 2003 Taylor and Francis, 2003. ISBN 1857431375 p 104
  93. ↑ Russia and a Divided Azerbaijan: A Borderland in Transition, by Tadeusz Świętochowski, Columbia University Press, 1995, p. 66
  94. ↑ Smith, Michael (April 2001). „Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920“. Journal of Contemporary History. 36 (2): 228. doi:10.1177/002200940103600202. ციტატა: „The results of the March events were immediate and total for the Musavat. Several hundreds of its members were killed in the fighting; up to 12,000 Muslim civilians perished; thousands of others fled Baku in a mass exodus“
  95. ↑ Minahan, James B. (1998). Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States, გვ. 22. ISBN 0-313-30610-9. „The tensions and fighting between the Azerbaijanis and the Armenians in the federation culminated in the massacre of some 12,000 Azerbaijanis in Baku by radical Armenians and Bolshevik troops in March 1918“ 
  96. ↑ Michael Smith. Pamiat' ob utratakh i Azerbaidzhanskoe obshchestvo/Traumatic Loss and Azerbaijani. National Memory ru. Azerbaidzhan i Rossiia: obshchestva i gosudarstva (Azerbaijan and Russia: Societies and States). Sakharov Center. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 აპრილი 2020. ციტირების თარიღი: 21 August 2011.
  97. ↑ 97.0 97.1 97.2 Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle for Transcaucasia: 1917–1921. The New York Philosophical Library, გვ. 124, 222, 229, 269–270. ISBN 978-0-8305-0076-5. 
  98. ↑ Schulze, Reinhard. A Modern History of the Islamic World. I.B.Tauris, 2000. ISBN 978-1-86064-822-9.
  99. ↑ Горянин Александр. Очень черное золото // GlobalRus
  100. ↑ Горянин Александр. История города Баку. Часть 3. // Window2Baku
  101. ↑ Pope, Hugh (2006). Sons of the conquerors: the rise of the Turkic world. New York: The Overlook Press, გვ. 116. ISBN 978-1-58567-804-4. 
  102. ↑ „Azerbaijan celebrates day of victory over fascism“. "Contact.az". 9 May 2011. ციტირების თარიღი: 9 May 2011.
  103. ↑ „Victory over Nazis 'was impossible without Baku oil'“. "AzerNEWS". 8 May 2010. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 სექტემბერი 2011. ციტირების თარიღი: 8 May 2010.
  104. ↑ Michael P., Croissant (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: causes and implications. Praeger Publishers, გვ. 36, 37. ISBN 0-275-96241-5. 
  105. ↑ „Human Rights Watch. "Playing the "Communal Card": Communal Violence and Human Rights"“. Human Rights Watch.
  106. ↑ 106.0 106.1 Milli Məclisin tarixi. Azərbaycan SSR Ali Soveti (1920–1991-ci illər). ციტირების თარიღი: 1 December 2010.
  107. ↑ ბიშკეკის ოქმის სრული ტექსტი აზერბაიჯანის, მთიანი ყარაბაღის და სომხეთის წარმომადგენლების ხელმოწერით. http://peacemaker.un.org/armeniaazerbaijan-bishkekprotocol94 დაარქივებული 2016-03-04 საიტზე Wayback Machine.
  108. ↑ 108.0 108.1 108.2 108.3 108.4 108.5 Azerbaijan. World Factbook. CIA (2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 June 2009. ციტირების თარიღი: 4 June 2009.
  109. ↑ Thomas De Waal. Black Garden: Armenia And Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press, p. 286. ISBN 978-0-8147-1945-9.
  110. ↑ „Massacre by Armenians Being Reported“. New York Times. 3 March 1992. ციტირების თარიღი: 9 September 2013.
  111. ↑ Smolowe, Jill (16 March 1992). „Tragedy Massacre in Khojaly“. Time. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 თებერვალი 2005. ციტირების თარიღი: 9 September 2013.
  112. ↑ A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh დაარქივებული 2015-12-08 საიტზე Wayback Machine. . International Herald Tribune. 29 November 2003.
  113. ↑ General Assembly adopts resolution reaffirming territorial integrity of Azerbaijan, demanding withdrawal of all Armenian forces. United Nations General Assembly (14 March 2008). ციტირების თარიღი: 14 March 2008.
  114. ↑ Southern Caucasus: Facing Integration Problems, Ethnic Russians Long For Better Life. EurasiaNet.org. 30 August 2003.
  115. ↑ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic". The Great Soviet Encyclopedia (1979).
  116. ↑ Azerbaijan: Rise to power. Encyclopedia of the Nations (3 October 1993). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 June 2011. ციტირების თარიღი: 22 May 2011.
  117. ↑ „Timeline: Azerbaijan A chronology of key events:“. BBC News. 31 March 2011.
  118. ↑ „Azeri rights activist says 35 imprisoned special police unit members very sick“. BBC Archive. 2 June 2000. ციტირების თარიღი: 15 August 2009.
  119. ↑ Efron, Sonni (18 March 1995). „Azerbaijan Coup Attempt Crushed Caucasus: Loyal forces storm a building and overcome mutinous police units, president reports“. Los Angeles Times. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 ივნისი 2011. ციტირების თარიღი: 15 August 2009.
  120. ↑ Mulvey, Stephen (14 October 2003). „Aliyev and son keep it in the family“. BBC News. ციტირების თარიღი: 14 October 2003.
  121. ↑ „Azerbaijan's Geidar Aliev dies at 80“. ChinaDaily. 16 დეკემბერი 2003. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 December 2003. ციტირების თარიღი: 13 December 2003.
  122. ↑ Nov 2013 – Action against opposition. Keesing's Record of World Events (November 2013).
  123. ↑ 123.0 123.1 123.2 Geographical data. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 May 2007. ციტირების თარიღი: 26 May 2007.
  124. ↑ 124.0 124.1 124.2 124.3 124.4 Azerbaijan: Biodiversity. Central Asia and Transcaucasus Network on Plant Genetic Resources (2003). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 February 2012. ციტირების თარიღი: 17 February 2017.
  125. ↑ „Azerbaijan's mud volcanoes on Seven Wonders of Nature shortlist“. News.Az. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 February 2010. ციტირების თარიღი: 8 February 2010.
  126. ↑ Ecological problems in Azerbaijan. Enrin.grida.no. ციტირების თარიღი: 30 June 2010.
  127. ↑ Orography of Azerbaijan. United Nations Environment Programme. ციტირების თარიღი: 30 June 2010.
  128. ↑ 128.0 128.1 Azerbaijan – Climate. Heydar Aliyev Foundation. ციტირების თარიღი: 26 May 2007.
  129. ↑ 129.0 129.1 129.2 Climate. Water Resources of the Azerbaijan Republic. Institute of Hydrometeorology, Ministry of Ecology and Natural Resources
  130. ↑ Azerbaijan: Geography. Central Asia and Caucasus Institute.
  131. ↑ The Karabakh Horse. Karabakh Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-10-13. ციტირების თარიღი: 2017-06-21.
  132. ↑ Azerbaijan – Flora. Heydar Aliyev Foundation. ციტირების თარიღი: 5 March 2010.
  133. ↑ „Monitors criticize Azerbaijani elections“. Al Jazeera. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 November 2010. ციტირების თარიღი: 8 November 2010.
  134. ↑ Azerbaijan – Freedom House. FreedomHouse.org. ციტირების თარიღი: 4 August 2013.
  135. ↑ Combined Average Ratings: Independent Countries 2009. FreedomHouse.org (2009). ციტირების თარიღი: 10 July 2012.[მკვდარი ბმული]
  136. ↑ "Jailed without trial in Azerbaijan," The Washington Post. 1 March 2015. Retrieved 26 September 2015.
  137. ↑ "No, this is the truth about Azerbaijan’s repression." The Washington Post. 25 September 2015. Retrieved 26 September 2015.
  138. ↑ DISGRACED AZERBAIJAN AND THE END OF ELECTION MONITORING AS WE KNOW IT
  139. ↑ Jamie Doward. „Plush hotels and caviar diplomacy: how Azerbaijan's elite wooed MPs“. the Guardian. ციტირების თარიღი: 4 July 2015.
  140. ↑ „Europe's caviar diplomacy with Azerbaijan must end“. ციტირების თარიღი: 4 July 2015.
  141. ↑ „Baku Smooths Over Its Rights Record with a Thick Layer of Caviar“. RadioFreeEurope/RadioLiberty. ციტირების თარიღი: 4 July 2015.
  142. ↑ 142.0 142.1 Azerbaijan – Foreign Relations. Country Studies. ციტირების თარიღი: 31 May 2007.
  143. ↑ Bilateral relations. Ministry of Foreign Affairs. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 May 2007. ციტირების თარიღი: 27 May 2007.
  144. ↑ Lenk, Arthur. (7 March 2007) 15th Anniversary of Israel-Azebraijan Diplomatic Relations. Ministry of Foreign Affairs of Israel. ციტირების თარიღი: 21 March 2008.
  145. ↑ Kardas, Saban. „Turkey Develops Special Relationship with Azerbaijan“. Eurasia Daily Monitor Volume. ციტირების თარიღი: 23 December 2010.
  146. ↑ Katik, Mevlut. Azerbaijan and Turkey Coordinate Nagorno-Karabakh Negotiation Position. EurasiaNet. ციტირების თარიღი: 23 December 2010.
  147. ↑ 147.0 147.1 147.2 147.3 National Security Concept of the Republic of Azerbaijan. United Nations (23 May 2007). ციტირების თარიღი: 23 May 2007.
  148. ↑ Selim Özertem, Hasan. „Independence of Kosovo and the Nagorno-Karabakh Issue“. TurkishWeekly. ციტირების თარიღი: 24 April 2008.
  149. ↑ Botelho, Greg; Tuysuz, Gul (3 April 2016). „18 Armenian, 12 Azerbaijani troops killed in fighting“. CNN.
  150. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, Administrative and territorial units of Azerbaijan Republic. Azstat.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 May 2011. ციტირების თარიღი: 22 May 2011.
  151. ↑ Azerbaijan: Short History of Statehood დაარქივებული 2007-07-18 საიტზე Wayback Machine. , Embassy of Republic of Azerbaijan in Pakistan, 2005, Chapter 3.
  152. ↑ Creation of National Army in 1918 (რუსული).
  153. ↑ Law of the Republic of Azerbaijan on Armed Forces, No. 210-XII, 9 October 1991 (რუსული).
  154. ↑ Azerbaijan's Army Day (26 June) დაარქივებული 2014-01-08 საიტზე Wayback Machine. declared by Presidential Decree of 22 May 1998.
  155. ↑ C. W. Blandy Azerbaijan: Is War Over Nagornyy Karabakh a Realistic Option? Advanced Research and Assessment Group. Caucasus Series 08/17. – Defense Academy of the United Kingdom, 2008, p.12 დაარქივებული 2011-05-10 საიტზე Wayback Machine.
  156. ↑ Выступление Президента Азербайджанской Республики, Верховного Главнокомандующего Гейдара Алиева на церемонии, посвященной 5-й годовщине образования Национальной гвардии – Штаб Национальной гвардии Азербайджана
  157. ↑ Abbasov, Shahin. Azerbaijan: Baku Can Leapfrog over Ukraine, Georgia for NATO Membership. EurasiaNet. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 June 2009. ციტირების თარიღი: 3 June 2009.
  158. ↑ 158.0 158.1 Владимир Мухин (24 იანვარი 2011). „Карабахский детонатор на взводе – В Баку и Ереване все четче звучит воинственная риторика“. Nezavisimaya Gazeta. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 May 2011. ციტირების თარიღი: 22 May 2011.
  159. ↑ „Russia's neighbors are preparing for war (CIS countries and Georgia has surprised the world of increasing military expenditures)“. Gruzianews.ru. 22 February 2011. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 ოქტომბერი 2013. ციტირების თარიღი: 15 October 2013.
  160. ↑ AFP: Azerbaijan warns Armenia with show of military might. Google.com (26 June 2011). ციტირების თარიღი: 15 October 2013.
  161. ↑ Eastern approaches Ex-communist Europe (3 October 2013). „The Nagorno-Karabakh conflict: A festering sore“. The Economist. ციტირების თარიღი: 15 October 2013.
  162. ↑ „Baku says Armenian president still hypocrite before world community“. News.Az. ციტირების თარიღი: 15 October 2013.
  163. ↑ Azerbaijan to start manufacturing arms, military hardware in 2008. BBC Monitoring Service. ციტირების თარიღი: 26 January 2008.
  164. ↑ „Azerbaijan to produce tanks, aviation bombs and pilotless vehicles in 2009“. panarmenian. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 January 2009. ციტირების თარიღი: 24 December 2008.
  165. ↑ „Uzeir Jafarov: "Azerbaijan will be unable to produce competitive military technique in the next five years"“. Today.Az. ციტირების თარიღი: 26 September 2008.
  166. ↑ „President Ilham Aliyev attends the openings of several defense-related facilities“. Today.Az. ციტირების თარიღი: 4 March 2011.
  167. ↑ 167.0 167.1 Azerbaijan – General Information. Heydar Aliyev Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 May 2007. ციტირების თარიღი: 22 May 2007.
  168. ↑ 168.0 168.1 Azerbaijan's Q1 inflation rate 16.6%, National Bank Chief says. Today.Az. ციტირების თარიღი: 29 May 2007.
  169. ↑ Mehdizade, Sevinj. Azerbaijan's New Manats: Design and Transition to a New Currency. Azerbaijan International.
  170. ↑ Ismayilov, Rovshan. Azerbaijan's Manat Makeover: Good Times Ahead?. EurasiaNet. ციტირების თარიღი: 7 December 2010.
  171. ↑ Top 10 reformers from Doing Business 2009. World Bank Group. Doing Business. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 September 2008. ციტირების თარიღი: 28 September 2008.
  172. ↑ World Economic Forum – The Global Competitiveness Report 2010-2011 (PDF). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 December 2010. ციტირების თარიღი: 4 January 2011.
  173. ↑ Bibliothek der Friedrich-Ebert-Stiftung, http://library.fes.de/pdf-files/id-moe/09454.pdf
  174. ↑ 174.0 174.1 Azerbaijan – General Information. Heydar Aliyev Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 May 2007. ციტირების თარიღი: 22 May 2007.
  175. ↑ HISTORY OF DEVELOPMENT OF OIL INDUSTRY.
  176. ↑ Azerbaijan: Economy. globalEDGE. ციტირების თარიღი: 29 May 2007.
  177. ↑ SOCAR plans to completed full gasification of Azerbaijan only by 2021. Azerbaijan Business Center. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 October 2011. ციტირების თარიღი: 6 June 2010.
  178. ↑ 178.0 178.1 Natural resources. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 June 2007. ციტირების თარიღი: 26 May 2007.
  179. ↑ Azerbaijan: Status of Database. Central Asia and Caucasus Institute. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 March 2007. ციტირების თარიღი: 28 May 2007.
  180. ↑ Findings on the Worst Forms of Child Labor – Azerbaijan. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 მაისი 2015. ციტირების თარიღი: 4 July 2015.
  181. ↑ Azerbaijan: Transportation. Encyclopedia of the Nations. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 April 2007. ციტირების თარიღი: 24 May 2007.
  182. ↑ Industry (PDF). Statistical Yearbook of Azerbaijan 2004. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 February 2007. ციტირების თარიღი: 26 May 2007.
  183. ↑ Rapid Tourism Assessment for the Azerbaijan Tourism Sector Development Program – Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE). ციტირების თარიღი: 9 September 2013.
  184. ↑ Azərbaycan Qarabağın turizm imkanlarını təbliğ edir (აზერბაიჯანული)
  185. ↑ Ismayilov, Rovshan. Azerbaijan: Baku Boom Has Yet to Hit Regions. EurasiaNet. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 August 2007. ციტირების თარიღი: 12 August 2007.
  186. ↑ Ministry of Culture and Tourism of Azerbaijan: Goals. Tourism.az (6 February 2004). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 November 2010. ციტირების თარიღი: 4 January 2011.
  187. ↑ https://www.passportindex.org/byRank.php?ccode=az
  188. ↑ https://evisa.gov.az/en/
  189. ↑ http://www3.weforum.org/docs/TT15/WEF_TTCR_Chapter1.1_2015.pdf
  190. ↑ Ziyadov, Taleh. The New Silk Roads. Central Asia-Caucasus Institute Silk Road Studies Program. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 July 2013.
  191. ↑ ზეინო ბარანი (2005). „The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Implications for Turkey“ (PDF). The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West. The Central Asia-Caucasus Institute, Silk Road Studies Program: 103–118. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 27 თებერვალი 2008. ციტირების თარიღი: 30 დეკემბერი 2007.
  192. ↑ „SCP Commissioning Commences“ (პრეს-რელიზი). BP. 1 ივნისი 2006. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 October 2007. ციტირების თარიღი: 4 June 2008.
  193. ↑ List of Contracting Parties to the Convention on Road Traffic. UN Economic Commission for Europe. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 მაისი 2011. ციტირების თარიღი: 23 January 2010.
  194. ↑ „Azerbaijan aims for hi-tech state“. Euronews. ციტირების თარიღი: 19 December 2010.
  195. ↑ Azerbaijan is in TOP 10 of countries showing dynamic growth in Internet and mobile communications penetration. bakutel.az. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 მაისი 2013. ციტირების თარიღი: 15 April 2013.
  196. ↑ CIA.gov დაარქივებული 2007-06-13 საიტზე Wayback Machine. , CIA World Factbook Telephones – main lines in use, Azerbaijan 1,397,000 main lines
  197. ↑ CIA.gov დაარქივებული 2018-01-04 საიტზე Wayback Machine. , CIA World Factbook Internet users, Azerbaijan Internet users: 1,485,000.
  198. ↑ „Azerbaijani scientist invents earthquake-resistant building“. News.Az. ციტირების თარიღი: 18 March 2011.
  199. ↑ International Station for the Forecasting of Earthquakes Atropatena-AZ3, Baku, Azerbaijan. Global Network for the Forecasting of Earthquakes. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-05-02. ციტირების თარიღი: 2017-06-23.
  200. ↑ Азербайджанский ученый изобрел метод оповещения о землетрясении
  201. ↑ „Arianespace signs deal to launch Azerbaijani satellite“. News.Az. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 November 2010. ციტირების თარიღი: 5 November 2010.
  202. ↑ Azerbaijan signs deal with Arianespace to launch satellite. Space Travel. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 November 2010. ციტირების თარიღი: 5 November 2010.
  203. ↑ Orbital Contracted to Build Azerbaijan's First Satellite. SatelliteToday (28 November 2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 May 2011. ციტირების თარიღი: 1 April 2011.
  204. ↑ „Baku developing satellite to kick off national space program“. Hurriyet Daily News and Economic Review. 3 December 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 ოქტომბერი 2011. ციტირების თარიღი: 4 January 2011.
  205. ↑ „Meeting held to coordinate orbital slots for Azersat“. News.Az. 16 November 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 May 2011. ციტირების თარიღი: 18 March 2016.
  206. ↑ „Азербайджан рассчитывает запустить спутник связи AzerSat“ (რუსული). ComNews. ციტირების თარიღი: 29 July 2009.
  207. ↑ 207.0 207.1 http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/
  208. ↑ Госкомстат назвал численность населения Азербайджана
  209. ↑ Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi və Dövlət Statistika Komitəsinin birgə məlumatı. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2020-08-15. ციტირების თარიღი: 2019-04-19.
  210. ↑ Xaricdəki təşkilatlar Az. State Committee on Work with Diaspora. ციტირების თარიღი: 25 May 2007.
  211. ↑ 211.0 211.1 Ethnic minorities. Ministry of Foreign Affairs. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 April 2007. ციტირების თარიღი: 27 May 2007.
  212. ↑ The State Statistical Committee of the Azerbaijan Republic, The ethnic composition of the population according to the 2009 census.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-11-10. ციტირების თარიღი: 2017-06-29.
  213. ↑ CIA – The World Factbook. CIA.gov "Iran".
  214. ↑ 214.0 214.1 Population by language, sex and urban/rural residence, UN Data. Retrieved 27 August 2016.
  215. ↑ Ethnologue report for Azerbaijan. Ethnologue: Languages of the World. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 December 2008. ციტირების თარიღი: 3 January 2009.
  216. ↑ 216.0 216.1 216.2 216.3 216.4 216.5 216.6 216.7 Endangered languages in Europe and North Asia. ციტირების თარიღი: 4 July 2015.
  217. ↑ Clifton, John M., editor. 2002 (vol 1.), 2003 (vol. 2). Studies in languages of Azerbaijan. Baku, Azerbaijan and Saint Petersburg, Russia: Institute of International Relations, Academy of Sciences of Azerbaijan and North Eurasian Group, SIL International.
  218. ↑ Berkley Center for Religion Peace and World Affairs. Georgetown University (July 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 იანვარი 2019. ციტირების თარიღი: 23 May 2015.
  219. ↑ Sharifov, Azad. Legend of the Bibi-Heybat Mosque. Azerbaijan International. ციტირების თარიღი: 11 July 2010.
  220. ↑ Mapping The Global Muslim Population (PDF). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 May 2011. ციტირების თარიღი: 22 May 2011.
  221. ↑ Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library – Religion
  222. ↑ http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/
  223. ↑ GALLUP – What Alabamians and Iranians Have in Common – data accessed on 19 August 2014
  224. ↑ Global Christianity. Pew Research Center's Religion & Public Life Project (1 December 2014). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 ივლისი 2014. ციტირების თარიღი: 4 July 2015.
  225. ↑ Catholic Church in Azerbaijan. Catholic-Hierarchy. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 April 2007. ციტირების თარიღი: 27 May 2007.
  226. ↑ 226.0 226.1 Corley, Felix. (9 March 2002) Azerbaijan: 125 religious groups re-registered. Keston News Service. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 9 April 2002.
  227. ↑ „5,000 Azerbaijanis adopted Christianity“ (Russian). Day.az. 7 July 2007. ციტირების თარიღი: 30 January 2012.
  228. ↑ „Christian Missionaries Becoming Active in Azerbaijan“ (Azerbaijani). Tehran Radio. 19 June 2011. ციტირების თარიღი: 12 August 2012.
  229. ↑ Rothholz, Peter (20 November 2015). „Jewish Life in Azerbaijan Embodies Muslim-Majority Nation's Culture of Tolerance“. BreakingIsraelNews. JNS.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 აგვისტო 2017. ციტირების თარიღი: 30 ივნისი 2017.
  230. ↑ „Baku gives land for Jewish cultural center, kosher restaurant“. Jewish Telegraphic Agency. 11 December 2013.
  231. ↑ Allen-Ebrahimian, Bethany. How I Accidentally Became a Lobbyist for Azerbaijan. Foreign Policy.
  232. ↑ Sloame, Joanna. Azerbaijan. American-Israeli Cooperative Enterprise.
  233. ↑ https://www.state.gov/documents/organization/192997.pdf
  234. ↑ 234.0 234.1 Azerbaijan: A Country Study, Education, Health, and Welfare. Country Studies.
  235. ↑ Human Development Report 2009 (PDF). United Nations Development Program 2009.
  236. ↑ Education in Azerbaijan, The Challenges of Transition. Azerbaijan International. ციტირების თარიღი: 12 March 2016.
  237. ↑ Waters, Zena. What exactly is Novruz Bayram. Azerbaijan Today. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 მაისი 2011. ციტირების თარიღი: 22 March 2009.
  238. ↑ David C. King. Azerbaijan, Marshall Cavendish, 2006, p. 94
  239. ↑ 239.0 239.1 Энциклопедический музыкальный словарь, 2-е изд., Москва, 1966 (Encyclopedical Music Dictionary (1966), 2nd ed., Moscow)
  240. ↑ The Azerbaijan musical instruments. Atlas.musigi-dunya.az. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 August 2007. ციტირების თარიღი: 27 May 2007.
  241. ↑ During, Jean (2001). „Azerbaijan“. The Grove Dictionary of Music and Musicians. Macmillan. ISBN 978-0-333-23111-1.
  242. ↑ Duncan, Ishhad. The Baku Jazz Festival: Reviving a Tradition in Azerbaijan. EurasiaNet. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 May 2005. ციტირების თარიღი: 27 April 2005.
  243. ↑ "ashik,shaman" – European University Institute, Florence, Italy (retrieved 10 August 2006).
  244. ↑ Azerbaijan's ashug art included into UNESCO list of Intangible Cultural Heritage. Today.Az. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 October 2009. ციტირების თარიღი: 1 October 2009.
  245. ↑ Hutcheon, David (19 September 2008). „Alim Qasimov: the living legend you’ve never heard of“. The Times. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 ივნისი 2011. ციტირების თარიღი: 19 September 2008.
  246. ↑ Augstein, Frank. „Azerbaijan duo upset favorites, Ireland, for first-time win at 2011 Eurovision Song Contest“. Daily Journal. Associated Press. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 14 May 2011.
  247. ↑ „Azerbaijan wins the Eurovision Song Contest“. BBC News. 14 მაისი 2011. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 May 2011. ციტირების თარიღი: 14 May 2011.
  248. ↑ Lusher, Adam (15 May 2011). „Azerbaijan wins Eurovision Song Contest“. The Telegraph. London. ციტირების თარიღი: 15 May 2011.
  249. ↑ The traditional art of Azerbaijani carpet weaving in the Republic of Azerbaijan. Unesco.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 December 2010. ციტირების თარიღი: 4 January 2011.
  250. ↑ Azerbaijani carpet entered UNESCO List of Intangible Cultural Heritage. Azerbaijan Press Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 მარტი 2012. ციტირების თარიღი: 4 January 2011.
  251. ↑ Ancient Heritage of the BTC – SCP Pipeline Corridor. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 აპრილი 2014. ციტირების თარიღი: 21 April 2014.
  252. ↑ Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura. UNESCO.
  253. ↑ აზერბაიჯანი. კულტურული ცხოვრება. ენციკლოპედია ბრიტანიკა.
  254. ↑ 254.0 254.1 Beale, Thomas William (1894). An Oriental Biographical Dictionary. W.H.Allen, გვ. 311. 
  255. ↑ 255.0 255.1 A.Caferoglu, "Adhari(azeri)",in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986)
  256. ↑ Tyrrell, Maliheh S. (2001). Aesopian Literary Dimensions of Azerbaijani Literature of the Soviet Period, 1920–1990. Lexington Books, გვ. 12. ISBN 978-0-7391-0169-8. 
  257. ↑ Průšek, Jaroslav (1974). Dictionary of Oriental Literatures. Basic Books, გვ. 138. 
  258. ↑ 258.0 258.1 Seyid Imadeddin Nesimi. Encyclopædia Britannica (2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 January 2008. ციტირების თარიღი: 1 September 2008.
  259. ↑ Baldick, Julian (2000). Mystical Islam: An Introduction to Sufism. I.B. Tauris, გვ. 103. ISBN 978-1-86064-631-7. 
  260. ↑ 260.0 260.1 Burrill, Kathleen R.F. (1972). The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi. Walter de Gruyter GmbH & Co. KG. ISBN 978-90-279-2328-8. 
  261. ↑ Lambton, Ann K. S. (1970). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press, გვ. 689. ISBN 978-0-521-29138-5. 
  262. ↑ Babinger, Franz. (2008)Nesīmī, Seyyid ʿImād al-Dīn. Encyclopaedia of Islam. Brill Online. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 თებერვალი 2012. ციტირების თარიღი: 1 September 2008.
  263. ↑ Michael E. Meeker, "The Dede Korkut Ethic", International Journal of Middle East Studies, Vol. 24, No. 3 (Aug. 1992), 395–417. excerpt: The Book of Dede Korkut is an early record of oral Turkic folktales in Anatolia, and as such, one of the mythic charters of Turkish nationalist ideology. The oldest versions of the Book of Dede Korkut consist of two manuscripts copied in the 16th century. The twelve stories that are recorded in these manuscripts are believed to be derived from a cycle of stories and songs circulating among Turkic peoples living in northeastern Anatolia and northwestern Azerbaijan. According to Lewis (1974), an older substratum of these oral traditions dates to conflicts between the ancient Oghuz and their Turkish rivals in Central Asia (the Pecheneks and the Kipchaks), but this substratum has been clothed in references to the 14th-century campaigns of the Akkoyunlu Confederation of Turkic tribes against the Georgians, the Abkhaz, and the Greeks in Trebizond. Such stories and songs would have emerged no earlier than the beginning of the 13th century, and the written versions that have reached us would have been composed no later than the beginning of the 15th century. By this time, the Turkic peoples in question had been in touch with Islamic civilization for several centuries, had come to call themselves "Turcoman" rather than "Oghuz," had close associations with sedentary and urbanized societies, and were participating in Islamized regimes that included nomads, farmers, and townsmen. Some had abandoned their nomadic way of life altogether.
  264. ↑ Cemal Kafadar(1995), "in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states", University of California Press, 1995. Excerpt: "It was not earlier than the fifteenth century. Based on the fact that the author is buttering up both the Akkoyunlu and Ottoman rulers, it has been suggested that the composition belongs to someone living in the undefined border region lands between the two states during the reign of Uzun Hassan (1466–78). G. Lewis on the hand dates the composition "fairly early in the 15th century at least."
  265. ↑ 265.0 265.1 İlker Evrım Bınbaş,Encyclopædia Iranica, "Oguz Khan Narratives" Encyclopædia Iranica | Articles. Retrieved October 2010. "The Ketāb-e Dede Qorqut, which is a collection of twelve stories reflecting the oral traditions of the Turkmens in the 15th-century eastern Anatolia, is also called Oḡuz-nāma"
  266. ↑ Minorsky, Vladimir (1942). „The Poetry of Shah Ismail“. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 10 (4): 1053. doi:10.1017/S0041977X00090182.
  267. ↑ Samuel, Geoffrey (1994). Tantra and Popular Religion in Tibet. International Academy of Indian Culture and Aditya Prakashan, გვ. 60. ISBN 978-81-85689-68-5. 
  268. ↑ Akhmedov. IA Азербайджанская кухня . Издательство "Ишыг"
  269. ↑ Chaihana: culture in action. Aze.info. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 იანვარი 2013. ციტირების თარიღი: 14 December 2012.
  270. ↑ The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Audrey L. Altstadt. Hoover Institution Press. ციტირების თარიღი: 9 September 2013. 
  271. ↑ Khanlou, Pirouz. Baku's Architecture A Fusion of East and West. Azerbaijan International. ციტირების თარიღი: 12 March 2016.
  272. ↑ Azerbaijan Properties inscribed on the World Heritage List. UNESCO.
  273. ↑ World Heritage Sites in Azerbaijan. World Heritage Site.
  274. ↑ Over 70 underground stations to be built in Baku. News.Az. ციტირების თარიღი: 18 February 2011.
  275. ↑ 1 February 2012 Jon Walton. (1 February 2012) $100 Billion Khazar Islands Taking Shape. Construction Digital. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 ივლისი 2012. ციტირების თარიღი: 25 March 2013.
  276. ↑ Glass, Nick. „Flame Towers light up Baku's historic skyline“. CNN. ციტირების თარიღი: 14 April 2013.
  277. ↑ Наскальные рисунки Гямигая. irs-az.com.
  278. ↑ Yasa, İ., Mansur, F., Matthews, A. T. J., & (Turkey), T. V. O. D. A. İ. E. (1957). Hasanoğlan: Socio-Economic Structure Of A Turkish Village. Ankara: Yeni Mataba.
  279. ↑ Ornaments Coming from Gobustan. Diva International.
  280. ↑ Gobustan Rock Art. www.worldheritagesite.org. ციტირების თარიღი: 11 October 2013.
  281. ↑ Azerbaijani Artists. ციტირების თარიღი: 11 October 2013.
  282. ↑ Steps of Time & Art is not only ugly. universes-in-universe.org. ციტირების თარიღი: 11 October 2013.
  283. ↑ 283.0 283.1 „Cinema in Azerbaijan: Pre-Soviet Era“. "Azerbaijan International". Autumn 1997. ციტირების თარიღი: 12 March 2016.
  284. ↑ Celebrating 100 Years in Film, not 80 by Aydin Kazimzade. Azerbaijan International, Autumn 1997
  285. ↑ 285.0 285.1 Azerbaijani cinema in 1920–1935: Silent films. OCAZ.eu.
  286. ↑ "Azerbaijani cinema in 1920–1935: Silent films". OCAZ.eu.
  287. ↑ ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეა, The Protection of media freedom in Europe.Background report prepared by Mr William Horsley, special representative for media freedom of the Association of European Journalists
  288. ↑ Freedom House, Azerbaijan დაარქივებული 2015-09-10 საიტზე Wayback Machine. 2015 Press Freedom report
  289. ↑ Freedom of the Press 2013. Freedom House.
  290. ↑ Threat to retransmission of BBC, Voice of America and Radio Liberty/Radio Free Europe. Reporters Without Borders. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-09-19. ციტირების თარიღი: 2017-07-03.
  291. ↑ Ognianova, Nina. Baku 2015: Press freedom, Azerbaijan, and the European Games. Committee to Protect Journalists.
  292. ↑ Nozadze, Natalia. Azerbaijan closes its doors. Amnesty International. ციტირების თარიღი: 15 June 2016.
  293. ↑ Amnesty, International. Annual report on Azerbaijan.
  294. ↑ აფგან მუხტარლის თქმით, ის საქართველოს უშიშროების ძალებმა გადასცეს აზერბაიჯანის მხარეს. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-07-04. ციტირების თარიღი: 2017-06-09.
  295. ↑ აზერბაიჯანის სააპელაციო სასამართლომ აფგან მუხტარლი სამთვიან წინასწარ პატიმრობაში დატოვა
  296. ↑ "თუ ქართული მხარე დისიდენტი ჟურნალისტის გაუჩინარებაში დამნაშავე არ არის, მაშინ აზერბაიჯანს უნდა მოეთხოვოს პასუხი" - ვინ გაიტაცა აზერბაიჯანელი ჟურნალისტი?
  297. ↑ Azərbaycanda nə qədər futbolçu var? Azerbaijani. news.milli.az. ციტირების თარიღი: 27 January 2014.
  298. ↑ Football in Azerbaijan. www.fifa.com. FIFA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 აგვისტო 2014. ციტირების თარიღი: 27 January 2014.
  299. ↑ "Нефтчи" стал первым азербайджанским футбольным клубом, вышедшим в групповой этап еврокубков – ФОТО
  300. ↑ ЦСКА вылетел из еврокубков
  301. ↑ Araz clinch third place on penalties. UEFA (25 April 2010). ციტირების თარიღი: 25 April 2010.
  302. ↑ Azerbaijan: Official Atlético sponsor. Club Atlético de Madrid. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 მაისი 2016. ციტირების თარიღი: 25 April 2015.
  303. ↑ История нард
  304. ↑ Нарды – игра, требующая сноровки и удачи დაარქივებული 2017-10-14 საიტზე Wayback Machine. (რუსული)
  305. ↑ История Нард
  306. ↑ „More than just Mammadova: Azerbaijan's ladies cause World Championship upset“. www.fivb.org (პრეს-რელიზი). ციტირების თარიღი: 8 May 2014.
  307. ↑ „Vakıfbank women achieve historic success, winning intercontinental volleyball trophy“. www.hurriyetdailynews.com. ციტირების თარიღი: 8 May 2014.
  308. ↑ Sylt, Christian. „F1 Will Race in Azerbaijan in 2016 Says Ecclestone“. www.forbes.com. ციტირების თარიღი: 25 July 2014.
  309. ↑ Azerbaijan is a country known for its love of sport and sportsmanship.. www.baku2015.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 სექტემბერი 2013. ციტირების თარიღი: 27 January 2014.
  310. ↑ „Baku 2015 heralds new era in European sports movement“. The Washington Times. ციტირების თარიღი: 27 January 2014.
ხ • გ • რ
ქვეყნები
კონფლიქტური ზონები

აფხაზეთის რესპუბლიკის დროშა აფხაზეთის რესპუბლიკა · დნესტრისპირეთის დროშა დნესტრისპირეთი · ინგუშეთის დროშა ინგუშეთი · მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის დროშა მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკა · სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკის დროშა სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკა · ჩეჩნეთის რესპუბლიკა იჩქერიის დროშა ჩეჩნეთის რესპუბლიკა იჩქერია · ლუჰანსკის სახალხო რესპუბლიკის დროშა ლუგანსკის სახალხო რესპუბლიკა · დონეცკის სახალხო რესპუბლიკის დროშა დონეცკის სახალხო რესპუბლიკა · ყირიმის ავტონომიური რესპუბლიკა

ორგანიზაციები
რევოლუციები

ვარდების (საქართველო) · ნარინჯისფერი (უკრაინა) · ტიტების (ყირგიზეთი) · 2010 წლის გადატრიალება (ყირგიზეთი) · ევრომაიდანი (უკრაინა) · ხავერდოვანი (სომხეთი)

შეიარაღებული
კონფლიქტები

ყარაბაღის ომი · საქართველოს სამოქალაქო ომი · ტაჯიკეთის სამოქალაქო ომი · აფხაზეთის ომი · დნესტრისპირეთის ომი · გაგაუზიის კონფლიქტი · ოსეთ-ინგუშეთის კონფლიქტი · ჩეჩნეთის პირველი ომი · ჩეჩნეთის მეორე ომი · შეტაკებები ცხინვალის რეგიონში (2004) · რუსეთ-საქართველოს ომი · ომი აღმოსავლეთ უკრაინაში · ყარაბაღის მეორე ომი · რუსეთის შეჭრა უკრაინაში

ხ • გ • რ
ხ • გ • რ
ევროკავშირის
წევრები
დანარჩენი ევროპა

აზერბაიჯანის დროშა აზერბაიჯანი2 · ალბანეთის დროშა ალბანეთი · ანდორის დროშა ანდორა · ბელარუსის დროშა ბელარუსი · ბოსნია და ჰერცეგოვინის დროშა ბოსნია და ჰერცეგოვინა · გაერთიანებული სამეფოს დროშა გაერთიანებული სამეფო3 · ვატიკანის დროშა ვატიკანი · თურქეთის დროშა თურქეთი2 · ისლანდიის დროშა ისლანდია · ლიხტენშტაინის დროშა ლიხტენშტაინი · მოლდოვის დროშა მოლდოვა · მონაკოს დროშა მონაკო · მონტენეგროს დროშა მონტენეგრო · ნორვეგიის დროშა ნორვეგია3 · რუსეთის დროშა რუსეთი2 · სან-მარინოს დროშა სან-მარინო · საქართველოს დროშა საქართველო2 · სერბეთის დროშა სერბეთი · სომხეთის დროშა სომხეთი1 · უკრაინის დროშა უკრაინა · ყაზახეთის დროშა ყაზახეთი2 · შვეიცარიის დროშა შვეიცარია · ჩრდილოეთ მაკედონიის დროშა ჩრდილოეთი მაკედონია

1 მთლიანად აზიაში, მაგრამ კულტურულ-პოლიტიკური კავშირები აქვს ევროპასთან.
2ქვეყნების დიდი ნაწილი აზიაშია.
3აქვს დამოკიდებული და მსგავსი ტერიტორიები ევროპის გარეთ
ხ • გ • რ

დამოკიდებული და სხვა ტერიტორიებისთვის, იხ. დამოკიდებული ტერიტორია და არცნობილი ქვეყნების სია.

1 ნაწილობრივ ევროპაშია.  2 ტაივანი ოფიციალურად არ არის ცნობილი გაეროს მიერ; იხ. ტაივანის პოლიტიკური სტატუსი.
3 ნაწილობრივ აფრიკაშია.  4 ნაწილობრივ ან მთლიანად ეკუთვნის ოკეანიას. 5 არაბული ქვეყნების ლიგის წევრი; აღიარებულია რამდენიმე ქვეყნის მიერ 

ხ • გ • რ
კავკასიის ქვეყნები და რეგიონები
აზერბაიჯანი აზერბაიჯანის დროშა
რუსეთის ფედერაცია რუსეთის დროშა
საქართველო საქართველოს დროშა
სომხეთი სომხეთის დროშა

სომხეთს ავტონომიური სუბიექტები არ აქვს

აზერბაიჯანის პორტალი – დაათვალიერეთ სტატიები აზერბაიჯანზე.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=აზერბაიჯანი&oldid=4706620“-დან