Συνέχεια από: Πέμπτη 27 Νοεμβρίου 2025
XV
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ
ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ
ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ
ΠΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΑΝΑΔΥΟΝΤΑΙ
ΣΤΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ
Προφητικές προεικονίσεις
ορισμένων εννοιών της ερμηνευτικής,
όπως εκφράζονται ιδίως στον Φαίδρο
Η θέση του Πλάτωνα σχετικά με την κριτική του στη γραφή είναι άραγε μια θέση οπισθοφυλακής; Ή μήπως πρόκειται για μια πρωτοποριακή θέση, η οποία, υπό ορισμένες όψεις, προαναγγέλλει πολύ πριν την εποχή της όσα αργότερα θα αναδειχθούν σε πρώτο πλάνο;
ΜΕΤΑ ΑΠ’ ΟΣΑ ΕΧΟΥΜΕ ΕΚΘΕΣΕΙ στα προηγούμενα κεφάλαια, οφείλουμε να προχωρήσουμε σε μερικές καταληκτικές σκέψεις, ξεκινώντας με τη διόρθωση ορισμένων κρίσεων που έχουν διατυπωθεί κυρίως από μελετητές των μέσων επικοινωνίας στον αρχαίο κόσμο και από ιστορικούς της ελληνικής γραμματείας — κρίσεων οι οποίες, από φιλοσοφική σκοπιά, δεν στέκουν.
Ο Eric Turner, στο όμορφο δοκίμιό του “Τα βιβλία στην Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα”, αφού συνοψίζει την πλατωνική κριτική της γραφής στο τέλος του Φαίδρου, καταλήγει στα εξής: «Είναι αδύνατο να μη διακρίνει κανείς ότι ο Πλάτων, παρότι μανιώδης αναγνώστης, διεξάγει μια μάχη οπισθοφυλακής απέναντι στην ανασταλτική επίδραση που ασκεί ο γραπτός λόγος στη σκέψη: ο Πλάτων συνειδητοποιεί ότι έχει περάσει ο καιρός όπου μπορούσε να εξουδετερώσει τη ζημιά ενός βιβλίου αποδεικνύοντας δημόσια την ένοχη άγνοια του συγγραφέα. Με την πρώτη τριακονταετία του 4ου αιώνα, τα βιβλία έχουν πλέον παγιωθεί στέρεα — και η τυραννία τους συνεχίζεται»(Turner, Τα βιβλία στην Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα, σελ.24).
Όμως ο Turner σφάλλει τόσο στο να χαρακτηρίζει τη θέση του Πλάτωνα ως «οπισθοφυλακή», όσο και στο να υποστηρίζει ότι η «τυραννία» του βιβλίου συνεχίζεται. Το ότι σήμερα το ίδιο το βιβλίο και η γραφή βρίσκονται σε κρίση, εξαιτίας της διαρκώς αυξανόμενης εξάπλωσης της κουλτούρας της εικόνας και της επικοινωνίας μέσω ολοένα πιο προηγμένων τεχνολογικών μέσων, είναι προφανές σε όλους. Σε ποιο βαθμό, λοιπόν, η πλατωνική στάση —η κριτική της γραφής και η υπεράσπιση της διαλεκτικής προφορικότητας— όχι μόνο δεν αποτελεί απλή αναδίπλωση, αλλά αποδεικνύεται, από ορισμένες πλευρές, στάση πρωτοποριακή, θα επιχειρήσω εδώ να το δείξω με ακρίβεια.
Πριν, ωστόσο, προχωρήσω στην απόδειξη αυτής της θέσης, η οποία έχει ωριμάσει μέσα από μακρά περίοδο μελετών, κρίνω σκόπιμο να παρουσιάσω την αδικαιολόγητα ευρεία και άκριτη διάδοση που γνώρισε η κρίση του Turner.
Ο Havelock, όπως ήδη ανέφερα, παρέβλεψε τις «αυτομαρτυρίες» που περιέχονται στο τέλος του Φαίδρου και στο εκτενές χωρίο της Έβδομης Επιστολής· χωρία τα οποία, στο πλαίσιο της δικής του θεωρίας, αποτελούσαν μια «ανωμαλία» ή ακόμη και ένα ουσιώδες «αντιπαράδειγμα». Παρ’ όλα αυτά, σε μια υποσημείωση επαναλαμβάνει —έστω και περιθωριακά— την κρίση του Turner: «Δικαιολογημένα παρατηρεί ο Turner, σχετικά με το Φαίδρο 274, ότι ο Πλάτων διεξάγει μια ενέργεια οπισθοφυλακής. Πράγματι, η προτίμησή του για τις προφορικές μεθόδους ήταν όχι μόνο συντηρητική αλλά και ανορθολογική, δεδομένου ότι η πλατωνική ἐπιστήμη, η οποία επρόκειτο να εκτοπίσει τη δόξα (...), όφειλε να λάβει το βάπτισμα της από τη “επανάσταση της γραφής”»(Havelock, Προφορικός Πολιτισμός και ο Πολιτισμός της Γραφής. Από τον Όμηρο στον Πλάτωνα, σ. 272, υποσημείωση 17).
Ωστόσο, ακόμη και εκλεπτυσμένοι μελετητές της ελληνικής γραμματείας, με σημαντική γνώση των τεχνολογιών επικοινωνίας στον αρχαίο κόσμο, όπως ο Gentili και ο Cerri, επαναλαμβάνουν το ίδιο σχήμα.
Ο Gentili γράφει:
«Ο Πλάτων είχε διακρίνει με σαφήνεια τη ριζική αντίθεση ανάμεσα σε αυτό το είδος πολιτισμού [της ομηρικής επικής παράδοσης] και σε εκείνο που ο ίδιος επιζητούσε για το εκπαιδευτικό και πολιτικό του σύστημα, όπου ο λόγος όφειλε να αποτελεί [...] την ενσάρκωση μιας σκέψης, όχι το περίβλημα μιας κοινωνικής γνώμης. Από την άλλη, δεν αντιλήφθηκε ότι ο πολιτισμός τον οποίο επέκρινε ήταν εσωτερικά συνδεδεμένος με την τεχνολογία της προφορικής επικοινωνίας. Το γεγονός ότι ο Πλάτων διακήρυσσε ρητά την προτίμησή του για τον προφορικό λόγο σημαίνει απλώς πως δεν ήταν σε θέση να συλλάβει όλες τις ιστορικές συνέπειες των δύο διαφορετικών τεχνολογιών —της προφορικής και της γραπτής— σε μια στιγμή όπου βρισκόταν σε εξέλιξη η μετάβαση από τη μία μορφή στην άλλη. Εξού και η αντιφατική θέση οπισθοφυλακής υπέρ της προφορικότητας και εναντίον της χρήσης της γραφής — την οποία, τελικά, και παρά ταύτα, εμπιστευόταν για τη μετάδοση της διαλεκτικής του σκέψης»(Gentili, Ποίηση και Κοινό στην Αρχαία Ελλάδα..., σ. 54).
Ο Cerri, σε ένα αξιόλογο κριτικό δοκίμιο για το έργο του Havelock, υποστηρίζει:
«Ο Πλάτων βλέπει με ενάργεια ότι για εκείνον ο εχθρός που πρέπει να κατανικηθεί είναι ο ποιητικός, μυθικός και τυπολογικός πολιτισμός· δεν αντιλαμβάνεται, όμως —ούτε ίσως θα μπορούσε— τον σύνδεσμο ανάμεσα σε αυτόν τον πολιτισμό και την προφορικότητα, όπως επίσης δεν βλέπει ότι η νέα του αλήθεια, κριτική και διαλεκτική, έχει ανάγκη από τη γραφή».
Και σε υποσημείωση προσθέτει:
«Εύστοχα ο Turner χαρακτηρίζει την αποστροφή του Πλάτωνα προς τη γραφή “ενέργεια οπισθοφυλακής”»(Cerri, σελ. 124 του δοκιμίου, ήδη αναφερθέντος παραπάνω, στη σημείωση 15 του πρώτου κεφαλαίου).
Όμως ο Turner σφάλλει τόσο στο να χαρακτηρίζει τη θέση του Πλάτωνα ως «οπισθοφυλακή», όσο και στο να υποστηρίζει ότι η «τυραννία» του βιβλίου συνεχίζεται. Το ότι σήμερα το ίδιο το βιβλίο και η γραφή βρίσκονται σε κρίση, εξαιτίας της διαρκώς αυξανόμενης εξάπλωσης της κουλτούρας της εικόνας και της επικοινωνίας μέσω ολοένα πιο προηγμένων τεχνολογικών μέσων, είναι προφανές σε όλους. Σε ποιο βαθμό, λοιπόν, η πλατωνική στάση —η κριτική της γραφής και η υπεράσπιση της διαλεκτικής προφορικότητας— όχι μόνο δεν αποτελεί απλή αναδίπλωση, αλλά αποδεικνύεται, από ορισμένες πλευρές, στάση πρωτοποριακή, θα επιχειρήσω εδώ να το δείξω με ακρίβεια.
Πριν, ωστόσο, προχωρήσω στην απόδειξη αυτής της θέσης, η οποία έχει ωριμάσει μέσα από μακρά περίοδο μελετών, κρίνω σκόπιμο να παρουσιάσω την αδικαιολόγητα ευρεία και άκριτη διάδοση που γνώρισε η κρίση του Turner.
Ο Havelock, όπως ήδη ανέφερα, παρέβλεψε τις «αυτομαρτυρίες» που περιέχονται στο τέλος του Φαίδρου και στο εκτενές χωρίο της Έβδομης Επιστολής· χωρία τα οποία, στο πλαίσιο της δικής του θεωρίας, αποτελούσαν μια «ανωμαλία» ή ακόμη και ένα ουσιώδες «αντιπαράδειγμα». Παρ’ όλα αυτά, σε μια υποσημείωση επαναλαμβάνει —έστω και περιθωριακά— την κρίση του Turner: «Δικαιολογημένα παρατηρεί ο Turner, σχετικά με το Φαίδρο 274, ότι ο Πλάτων διεξάγει μια ενέργεια οπισθοφυλακής. Πράγματι, η προτίμησή του για τις προφορικές μεθόδους ήταν όχι μόνο συντηρητική αλλά και ανορθολογική, δεδομένου ότι η πλατωνική ἐπιστήμη, η οποία επρόκειτο να εκτοπίσει τη δόξα (...), όφειλε να λάβει το βάπτισμα της από τη “επανάσταση της γραφής”»(Havelock, Προφορικός Πολιτισμός και ο Πολιτισμός της Γραφής. Από τον Όμηρο στον Πλάτωνα, σ. 272, υποσημείωση 17).
Ωστόσο, ακόμη και εκλεπτυσμένοι μελετητές της ελληνικής γραμματείας, με σημαντική γνώση των τεχνολογιών επικοινωνίας στον αρχαίο κόσμο, όπως ο Gentili και ο Cerri, επαναλαμβάνουν το ίδιο σχήμα.
Ο Gentili γράφει:
«Ο Πλάτων είχε διακρίνει με σαφήνεια τη ριζική αντίθεση ανάμεσα σε αυτό το είδος πολιτισμού [της ομηρικής επικής παράδοσης] και σε εκείνο που ο ίδιος επιζητούσε για το εκπαιδευτικό και πολιτικό του σύστημα, όπου ο λόγος όφειλε να αποτελεί [...] την ενσάρκωση μιας σκέψης, όχι το περίβλημα μιας κοινωνικής γνώμης. Από την άλλη, δεν αντιλήφθηκε ότι ο πολιτισμός τον οποίο επέκρινε ήταν εσωτερικά συνδεδεμένος με την τεχνολογία της προφορικής επικοινωνίας. Το γεγονός ότι ο Πλάτων διακήρυσσε ρητά την προτίμησή του για τον προφορικό λόγο σημαίνει απλώς πως δεν ήταν σε θέση να συλλάβει όλες τις ιστορικές συνέπειες των δύο διαφορετικών τεχνολογιών —της προφορικής και της γραπτής— σε μια στιγμή όπου βρισκόταν σε εξέλιξη η μετάβαση από τη μία μορφή στην άλλη. Εξού και η αντιφατική θέση οπισθοφυλακής υπέρ της προφορικότητας και εναντίον της χρήσης της γραφής — την οποία, τελικά, και παρά ταύτα, εμπιστευόταν για τη μετάδοση της διαλεκτικής του σκέψης»(Gentili, Ποίηση και Κοινό στην Αρχαία Ελλάδα..., σ. 54).
Ο Cerri, σε ένα αξιόλογο κριτικό δοκίμιο για το έργο του Havelock, υποστηρίζει:
«Ο Πλάτων βλέπει με ενάργεια ότι για εκείνον ο εχθρός που πρέπει να κατανικηθεί είναι ο ποιητικός, μυθικός και τυπολογικός πολιτισμός· δεν αντιλαμβάνεται, όμως —ούτε ίσως θα μπορούσε— τον σύνδεσμο ανάμεσα σε αυτόν τον πολιτισμό και την προφορικότητα, όπως επίσης δεν βλέπει ότι η νέα του αλήθεια, κριτική και διαλεκτική, έχει ανάγκη από τη γραφή».
Και σε υποσημείωση προσθέτει:
«Εύστοχα ο Turner χαρακτηρίζει την αποστροφή του Πλάτωνα προς τη γραφή “ενέργεια οπισθοφυλακής”»(Cerri, σελ. 124 του δοκιμίου, ήδη αναφερθέντος παραπάνω, στη σημείωση 15 του πρώτου κεφαλαίου).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου