Οι Τελευταίες Ημέρες της Ανθρωπότητας

Giorgio Agamben - 5 Νοεμβρίου 2025

Πηγή: Quodlibet

Ξεκινώντας τον Οκτώβριο του 1915, μετά την είδηση ​​του ξεσπάσματος του Μεγάλου Πολέμου, ο Καρλ Κράους (Karl Kraus) άρχισε να γράφει «για ένα θέατρο στον Άρη» (δηλαδή για ένα φανταστικό, εξωγήινο κοινό) το δράμα "Οι Τελευταίες Μέρες της Ανθρωπότητας", το οποίο δεν ήθελε να παιχτεί, επειδή «οι θεατρόφιλοι αυτού του κόσμου δεν θα μπορούσαν να αντέξουν το θέαμα». Το δράμα - ή μάλλον, όπως αναφέρει ο υπότιτλος, «η τραγωδία σε πέντε πράξεις» - ήταν «αίμα από το αίμα τους και ουσία από την ουσία εκείνων των εξωπραγματικών, ασύλληπτων χρόνων, απρόσιτων από οποιαδήποτε άγρυπνη διάνοια, απρόσιτων σε οποιαδήποτε μνήμη και διατηρημένων μόνο σε ένα αιματηρό όνειρο, εκείνων των χρόνων στα οποία χαρακτήρες οπερέτας έπαιζαν την τραγωδία της ανθρωπότητας». Και στο Weltgericht* που εκδόθηκε μετά το τέλος του πολέμου, μίλησε για τη «μεγάλη εποχή» του [ο Μεγάλος Πόλεμος], την οποία γνώριζε «όταν ήταν τόσο μικρός και η οποία θα ξαναγίνει μικρή, αν έχει ακόμα χρόνο», ως μια εποχή «στην οποία συμβαίνει αυτό που δεν μπορούσε να φανταστεί, και στην οποία πρέπει να συμβεί αυτό που δεν μπορεί πλέον να φανταστεί, και η οποία, αν μπορούσε κανείς να το φανταστεί, δεν θα συνέβαινε». 
Όπως κάθε αδυσώπητα διαυγής λόγος, η διάγνωση του Kraus ταιριάζει απόλυτα με την κατάσταση που βιώνουμε. Οι τελευταίες ημέρες της ανθρωπότητας είναι οι δικές μας ημέρες, αν είναι αλήθεια ότι κάθε μέρα είναι η τελευταία, ότι η εσχατολογία είναι, για όσους είναι ικανοί να την κατανοήσουν, η κατ' εξοχήν ιστορική συνθήκη. Ιδιαίτερα όσον αφορά τον πόλεμο, μπορεί κανείς να πει για την εποχή μας, όπως κάνει ο Kraus, ότι «ανίκανη να βιώσει κάτι και να το αναπαραστήσει, δεν κλονίζεται ούτε από την ίδια της την κατάρρευση». Και δεν είναι αλήθεια ακόμη και σήμερα, όταν τα ψέματα για τον τρέχοντα συνεχιζόμενο πόλεμο επιδιώκουν να εγκρίνουν κάθε μελλοντικό πόλεμο, ότι «το γεγονός ότι θα υπάρξει πόλεμος φαίνεται κατανοητό ακριβώς σε εκείνους των οποίων η ντροπή επιτράπηκε και συγκαλύφθηκε από το σύνθημα «υπάρχει πόλεμος»»; Και είναι πιθανό, όπως η Αυστρία το 1919, έτσι και η Ευρώπη δεν θα επιβιώσει από τα ψέματα και την ντροπή της και τελικά θα μπορέσει να επαναλάβει τα λόγια του Κάιζερ που ολοκληρώνουν το βιβλίο: Ich habe es nicht gewollt, «Δεν το ήθελα».

Gli ultimi giorni dell’umanità

*Το απόσπασμα από το Weltgericht (το μεταπολεμικό έργο–απολογισμό του Κράους) συνδέεται άμεσα με τη σκέψη που υπάρχει και στις Τελευταίες Μέρες της Ανθρωπότητας. Ο Κράους επανέρχεται στην ίδια ιδέα: η εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν τόσο αδιανόητη, τόσο εκτός κλίμακας της ανθρώπινης φαντασίας, ώστε καμία «κανονική» συνείδηση δεν μπορούσε να την συλλάβει έγκαιρα — και αν μπορούσε, ίσως να είχε αποτραπεί.

Ας το δούμε:

✅ «τη μεγάλη εποχή του, την οποία γνώριζε όταν ήταν τόσο μικρός…»

Η «μεγάλη εποχή» είναι ο Μεγάλος Πόλεμος.
Ο Κράους δηλώνει ειρωνικά ότι ήταν “μεγάλος” μόνο ως προς την κλίμακα της φρίκης και του παραλογισμού.
Ο ίδιος αισθάνεται «μικρός» μπροστά της — όχι ως ηλικία, αλλά ως άνθρωπος που βλέπει την ανθρωπότητα να αυτοκαταστρέφεται.

Και προσθέτει ότι αυτή η «μεγάλη» εποχή θα ξαναγίνει «μικρή», δηλαδή ασήμαντη, σχεδόν αδιανόητη, όταν περάσει και η μνήμη της αρχίσει να ξεθωριάζει — «αν έχει ακόμα χρόνο», δηλαδή αν η ιστορία δεν τελειώσει πριν καν προλάβει να την ξεχάσει.

✅ «στην οποία συμβαίνει αυτό που δεν μπορούσε να φανταστεί»

Αυτό δείχνει το πρώτο σοκ του πολέμου:
Η πραγματικότητα ξεπέρασε τη φαντασία.
Πράγματα που λίγα χρόνια πριν θα θεωρούνταν αδύνατα, απάνθρωπα, εξωπραγματικά, έγιναν καθημερινότητα.

✅ «και στην οποία πρέπει να συμβεί αυτό που δεν μπορεί πλέον να φανταστεί»

Μετά την εμπειρία του πολέμου, υπάρχει μια νέα φάση:
η φαντασία έχει εξαντληθεί.
Δεν απομένει τίποτα που να μην μπορεί να συμβεί — και άρα η επόμενη καταστροφή είναι σχεδόν υποχρεωτική.
Εφόσον όλα τα όρια έχουν σπάσει, το αδιανόητο γίνεται αναπόφευκτο.

✅ «και η οποία, αν μπορούσε κανείς να το φανταστεί, δεν θα συνέβαινε»

Εδώ βρίσκεται το πιο ειρωνικό, μελαγχολικό του σημείο:
Αν η ανθρωπότητα είχε τη φαντασία να δει τι επρόκειτο να συμβεί,
αν είχε φανταστεί εγκαίρως το βάθος της καταστροφής,
ίσως να μην είχε συμβεί ποτέ.

Αλλά ακριβώς επειδή κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί την πραγματική έκταση του κακού, αυτό το κακό έγινε πραγματικότητα.